________________
પ્રમાતાને જ્યારે નયજ્ઞાન થાય, ત્યારે તેમાં તે જ અંશ જણાય ઇતર અંશનો બોધ ન જ થાય. તે વખતે તેવો અવસર વિશેષ જ સ્યાદ્વાદીને પણ કે ઇતરાંશનાં જ્ઞાતાને પણ ત્યાં તેનો બોધ થવા દેવામાં પ્રતિબંધક બને.
શંકાઃ નયજ્ઞાનમાં ઉપસર્જનાથી તો ઇતર અંશ જણાય ને? ।। પ્રસંગથી ઉપસર્જનતા પદાર્થનું સ્પષ્ટીકરણ ।। પ્રતિશંકા ઃ ઉપસર્જનતા શું છે?
:
શંકા ઃ જ્ઞાનમાં ઉપસ્થિત થયેલો ઇતર નયાંશ એ ક્યાં તો સંશય કરાવે, ક્યાં તો તે અંશનો બાધ કરે, પરંતુ ઉપસ્થિત થયા પછી પણ તે આ બેમાંથી કશું જ ન કરતો હોય, તો તે ઉપસર્જનતાથી-ગૌણ રીતે-ઉપસ્થિત થયો કહેવાય. આથી તે નયના જ્ઞાનમાં પણ (ઉપસર્જનતાથી) ઇતર નયાંશ જણાય જ.
સમાધાનઃ ઉપસર્જના એટલે ઉપચાર. જે છે જ નહીં તેને પણ કાલ્પનિક રીતે સ્વીકારવું એ જ ઉપસર્જના કહેવાય અને નયોપદેશ-નયામૃતતરંગિણીમાં પણ આ જ વાત કહી છે, કે મુખ્યવૃત્તિએ તો નય હંમેશા સ્વઅંશને જ માને છે. પરંતુ, અવાન્તર દ્રવ્યાર્થિકનય એ ઉપસર્જનતાથી, એટલે કે પોતાના મતમાં ન રહેલા એવા પણ અંશનો ઉપચારથી, ગ્રહણ કરે છે. આથી જ, અવાંતર દ્રવ્યાર્થિકનયનું લક્ષણ- ‘જે નય ઉપસર્જનતાથી અન્ય અંશનો સ્વીકાર કરે તે’’ આવું ન માનવું, પણ ‘જે નય શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિકનયને વ્યાપ્ય એવા વિષયને ગ્રહણ કરે તે અવાંતર દ્રવ્યાર્થિકનય'' એવું માનવું. ઇતિ દિ
આથી જ ઉપસર્જનતાથી ગ્રહણ કરવું એટલે કાલ્પનિકતયા ગ્રહણ કરવું. અર્થાત્ તદ્ધર્મવત્તયા ગ્રહણ ન કરવું. આ વાત વિસ્તારથી સમજીએ. ‘બધું ક્ષણિક છે' આવું કહેનાર પર્યાયાર્થિક નયને દ્રવ્યાર્થિક કહે છે, કે “તમારામાં પણ ક્ષણિક પર્યાયનો સંતાન ચાલે જ છે. અને તે સ્થાયી જ છે. તો સ્થાયી એવાં સંતાનરૂપ દ્રવ્યાંશનો સ્વીકાર થઇ ગયો ને?'' આવી રીતે જો દ્રવ્યાર્થિક નયનું કહેલું માની લે તો અવાન્તર પર્યાયાર્થિક કહે-“ઠીક છે, અમે સન્તાનવિશિષ્ટ પર્યાયનું ગ્રહણ કરીએ છીએ. માટે અમે દ્રવ્યવિશિષ્ટ પર્યાયનું ગ્રહણ કરીએ છીએ. આમ સ્વીકારીએ.'' પરંતુ, તે કાંઇ સ્વતંત્ર પદાર્થ નથી. તે ક્ષણના સપ્તભંગી
---·|||||
||||||
રાસ
૧૨૪
