________________
તે પ્રમાણવાક્ય અને નયવાક્યનો યોગ્ય રીતે ઉપયોગ કરે તે શુદ્ધકરૂપક કહેવાય છે.
વાર્તિક શંકા પ્રમાણ વાક્ય અને નયવાક્ય આ બેનો જ પ્રયોગ કરવો જોઈએ એવું કહ્યું છે. પરંતુ, તેમાં પણ મુખ્યત્વે ઉત્સર્ગથી તો પ્રમાણવાક્ય જ કહેવું જોઈએ, નયવાક્ય નહીં. કેમ કે સમ્મતિતર્કમાં તૃતીયકાંડની ૨૫મીગાથામાં કહ્યું છે કે “સ્વસમયમાં નયવાક્ય હમણાં નામશેષ થયું છે, અર્થાત્ પ્રચલનમાં નથી.” આથી ઉત્સર્ગથી તો નયવાક્ય ન જ વાપરવું.
સમાધાનઃ દેશના એ સામાન્યથી શ્રોતાને આશ્રયીને કરાય છે. અર્થાત્ શ્રોતાની રુચિ-જિજ્ઞાસા પ્રમાણે કરાય. આથી શ્રોતા જ્યારે અનેકાનતની રુચિ ધરાવતો હોય, તો એમને પહેલેથી જ સ્યાદ્વાદ=પ્રમાણવાક્ય કહેવામાં વાંધો નથી. પરંતુ, જો તે અમુક અંશની જિજ્ઞાસાથી જ પૂછતો હોય, તો પ્રજ્ઞાપકે પણ પહેલાં તો નયવાક્ય જ કહેવું. પછી પ્રસંગવિશેષ કે કારણવિશેષ હોય, તો એના મનમાં જિજ્ઞાસા ઉભી કરાવવી, પછી પ્રશ્નો પૂછાવવાં અને પછી બાકીનાં અંશોનું પણ વિવરણ કરી છેલ્લે પ્રમાણવાક્ય કહેવું. જેથી શ્રોતા પ્રામાણિક વસ્તુને જાણી શકે.
અને જો શ્રોતા પહેલેથી જ વ્યુત્પન્ન જ હોય, તો તેને પહેલેથી પણ અનેકાન્તનું કથન કરવું યોગ્ય જ છે. જેમકે ભગવાન મહાવીરે “હે ભગવન્! રત્નપ્રભા પૃથ્વી શું શાશ્વત છે કે અશાશ્વત છે?” આવાં ગૌતમસ્વામીજીનાં પ્રશ્નના જવાબમાં એમ કહ્યું કે “સ્યાત્ શાશ્વત છે, સ્યાત્ અશાશ્વત છે.” કારણ કે શ્રોતા ગૌતમસ્વામી હતા. જેમનામાં સંશય વગર અવધારણ કરવાની ક્ષમતા હતી. બાકી આવી ક્ષમતા ન હોય, તો અનેકાન્તનું કથન કરવાં દ્વારા પણ ભ્રમ થવાનો ભય છે અને અનેકને એવો ભ્રમ થયો પણ છે. એ રીતે, જો કોઈ છલથી નિગ્રહ કરવાનો પ્રયત્ન કરે, તો એને પણ સ્યાદ્વાદ પ્રત્યુત્તર આપવો પડે. શ્રી ભગવતીમાં એનો પણ રેફરન્સ મળે છે.
સપ્તભંગી રાસ
૧૩૨
