________________
સમૂહરૂપ જ છે. માટે દ્રવ્યત્વ ધર્મથી રહિત એવાં તે કાલ્પનિક પદાર્થમાં સ્થાયિત્વ રૂપ અન્ય નયનો અંશ સંલગ્ન થયો. માટે તેણે વાસ્તવિક રીતે સ્થાયિત્વ અંશવાળો કોઇ પદાર્થ માન્યો જ નથી. કારણ કે તેનાં મતે સ્થાયી વસ્તુ અસત્ છે.
આથી જ, શુદ્ધપર્યાયાર્થિક તો એમ જ કહે છે, કે સંતાન જો વાસ્તવિક હોય, તો જ તેમાં સ્થાયિત્વ વગેરે કોઇ અંશ ઘટી શકે. જ્યારે સંતાન જ અસત્, કાલ્પનિક છે, તો એમાં સ્થાયિત્વરૂપ અંશ શી રીતે ઘટી જ શકે? ખપુષ્પનો કોઇ વર્ણ ન હોય. આવું પ્રતિપાદન કરતાં (શુદ્ધ) પર્યાયાર્થિકને દ્રવ્ય વિનિમુક્ત પ્રકારતાક જ કહેવાય.
આમ, નયોપદેશ કહે છે, કે ક્યાં તો ઇતરનયનાં અંશથી જે મુક્ત હોય, તેવું જ્ઞાન, અથવા ઇતરનયનાં અંશને ઉપસર્જનતાથી જે ગ્રહણ કરે તેવું જ્ઞાન નયજ્ઞાન કહેવાય.
આમ, ઉપસર્જનતાથી જાણવું, તે કાલ્પનિકતયા જાણવું. કારણ કે જો તદ્ધર્મવન્વેન જાણીએ, (વાસ્તવિક રીતે જાણીએ) તો એને ગૌણ રીતે જાણ્યું કહેવાય જ નહીં; પરંતુ પ્રધાનતાથી જ જાણ્યું કહેવાય.
જ
શંકા ઃ તે નય દ્વારા પણ ઇતર અંશનું જો તદ્ધર્મવન્વેન જ ભાન થાય, તો શું વાંધો?
સમાધાન ઃ જો તે નયમાં સ્વાંશ અને અન્ય અંશ-બન્નેનું તદ્ધર્મવત્ત્વન=નિરુપચરિત રીતે જ ભાન થાય, તો તે જ્ઞાન કદાચ ૧) સંશયરૂપ બને, કારણ કે બે વિરુદ્ધ કોટિનું એક વિશેષ્યમાં જ્ઞાન થાય, એ સંશય કહેવાય. કદાચ તે ૨) સમૂહાલંબન-સમુચ્ચય-રૂપ બને. સ્યાત્ અને એવ કારથી યુક્ત હોવાથી અને સાંશવસ્તુનું ગ્રહણ કરતો હોવાથી સપ્તભંગીના ત્રીજા ભાંગાથી થતું જ્ઞાન હોય, તેના જેવું આ નયાત્મક જ્ઞાન બને. તે જ્ઞાન નયરૂપ કહેવાય, પણ દ્રવ્યાર્થિકનય રૂપ ન કહેવાય. કદાચ તે ૩) સ્વઇતરનયાંશનો બાધ કરી, સ્વાંશનાં જ્ઞાનને જ જન્માવે, એટલે દ્રવ્યાર્થિક નય પર્યાયનું ગ્રહણ કરનાર બની રહે, જેથી અસંભવ દોષ આવે. અથવા, કદાચ તે ૪) પ્રમાણરૂપે પરિણમેલું એવું માધ્યસ્થ્યપરિણતિને સ્પર્શ કરાવે... પરંતુ, આખરે તે દ્રવ્યાર્થિકનયરૂપતાને અવશ્ય
સપ્તભંગી રાસ
૧૨૬
