________________
- I અવિસંવાદિ જ્ઞાન એ પ્રમાણશાન? .. અર્થને અવિસંવાદી=અભ્રમરૂપ જ્ઞાનને પ્રમાણ કહેવાય. આવું પણ પ્રમાણવાક્યનું સ્વરૂપ કોઈ દર્શાવે છે. પરંતુ તે સ્વરૂપ પ્રસ્તુતમાં ઉપયોગી નથી. કારણ કે નયજ્ઞાન એ અભ્રાત હોઈ શકે છે, પણ પ્રમાણાત્મક નહીં. એક ભંગ રૂપ વાક્ય તે નયવાક્ય, સપ્તભંગી વાક્ય તે પ્રમાણ વાક્ય.
| સ્વસમય અને પરસમયનાં નયવાક્યોની પ્રદેશ-પરમાણુનાં દ્રષ્ટાન્ત સાથે તુલના છે
જેમ અનેક દેશ-પ્રદેશો ભેગા થઈને એક સ્કન્ધ બને છે અને સ્કંધનો એક સૂક્ષ્મતમ દેશ, એ જ્યારે સ્કંધને સંલગ્ન હોય, ત્યારે પ્રદેશ કહેવાય અને સ્કંધથી બહિર્ભત હોય, તો પરમાણુ કહેવાય. એમ સાત ભગવાક્યોનો સમાહાર-સ્કન્ધતે પ્રમાણવાક્યરૂપ સપ્તભંગી. અને એક ભગવાક્ય એની અંતભૂત હોય તો સ્વસમયનયવાક્ય અને જો તેની બહાર હોય તો પરસમયનયવાક્ય અને જો અવચ્છેદનની અપેક્ષાથી નિરપેક્ષ રીતે એકાતને બતાવે તો દુનિયવાક્ય.
સ્વસમયમાં અન્યતરભંગ રૂપ નયવાક્યને દર્શાવી પછી ઉત્થાપ્યઆકાંક્ષાથી ક્રમે કરીને બાકીનાં ભાંગા પણ સંલગ્ન તરીકે જણાવાય છે. માટે તે પ્રદેશની જેમ સ્વરૂપથી સ્વસમયવાક્ય કહેવાય. જ્યારે પરસમય એકાન્તરૂપ હોવાથી તેમાં બાકીનાં ભાંગા જોડાવાના છે જ નહીં. માટે તે પરમાણુની જેમ પરસમય વાક્ય થાય. પરંતુ, ત્યાં પણ જો સ્યાત્ એવ કાર યુક્તતા હોય, તો દુર્નયત્વ ન આવે. ઈતિ સંક્ષેપ. વિસ્તારથી તો નયામૃતતરંગિણીનું અવગાહન કરવું.
આમ, સર્વ ગ્રંથોનાં પૂર્વાપરનાં અનુશીલનથી આવો નિર્ણય કરી શકાય, કે
(૧) સપ્તભંગીનો એક ભાગો નયવાક્ય છે. પછી તે ચાહે સ્વસમય રૂપ હોય કે પરસમય રૂપ હોય.
(૨) સપ્તભંગીનો એક પણ ભાંગો સાક્ષાત્ પ્રમાણવાક્યરૂપ નથી.
(૩) પ્રમાણવાક્ય એ ક્યાં તો સપ્તવાક્ય સમાહારરૂપ માનવું, ક્યાં તો દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયવ સ” ઇત્યાદિરૂપ માનવું. ઇત્યાદિ નિર્ણયો થાય છે.પારના
અવ હવે દુર્નય, નય અને પ્રમાણનું સ્વરૂપ જરા વિસ્તારથી કહે છેસપ્તભંગી
૧૧૮
રાસ
