________________
ભંગથી ભાવાંશાત્મક સદ્ધસ્તુ જણાય છે અને અભાવાંશ ગૌણ કરાય છે.
સ્યા ન સ એવ” ભાંગાથી અભાવાંશાત્મક સર્વસ્તુ જણાય. ભાવાંશ ગૌણ કરાય.
આથી સાબિત થાય કે સપ્તભંગીનો પ્રથમ ભંગ એ વસ્તુનાં ભાવ અંશને કહે છે, માટે તે ભાવ નયનું વચન છે. અને બીજો ભાંગો અભાવનયનું વચન છે. ભાવ એ સંગ્રહનયનું તાત્પર્ય છે. અભાવ એ વ્યવહારનયનું. સાતેય ભાંગા વસ્તુનાં ભાવાત્મક, અભાવાત્મક, ભાવાભાવાત્મક ઇત્યાદિ સાત અંશોનું પ્રતિપાદન કરે છે. આંશિક વસ્તુ જણાવતાં હોવાથી તે બધાં નયવાક્ય સમજવા અને તેમનાં સમૂહ રૂપ તથા કથંચિત્ તેનાથી ભિન્ન એવી સપ્તભંગી એ પ્રમાણરૂપ છે. તે પ્રમાણ વાક્ય છે, યાવદ્ અંશોની બોધક હોવાથી. ઈતિ સંક્ષેપ.
શંકાઃ આમ, એક ભાગો જો પ્રમાણવાક્યરૂપ ક્યારેય બનતો જ ન હોય, તો સ્યાત્ પદનો અર્થ અનન્ત ધર્માત્મકત્વ કરીને જેઓ સપ્તભંગીનાં પ્રત્યેક ભાગાને પણ પ્રમાણવાક્ય કહે છે, તેઓનું તે પ્રતિપાદન મિથ્યા છે?
સમાધાનઃ પ્રમાણ વાક્ય એ સપ્તભંગીના એક વાક્ય રૂપ ન થાય. (કારણ કે ભંગ વાક્ય એ સાક્ષાત્ તો આંશિક વસ્તુને જ જણાવે. વ્યુત્પન્નને તેના દ્વારા અનંત-સર્વ-ધર્મોનો બોધ થાય પણ ખરો.) પરંતુ, પ્રમાણ વાક્ય એ અના ધર્માત્મક વસ્તુ છે.” ઈત્યાદિ રૂપ એક વાક્ય સ્વરૂપ હોઈ શકે છે જ.
શંકાઃ જો એક વાક્ય પણ પ્રમાણરૂપ બને, તો પછી સપ્તભંગીના એક ભંગ વાક્યને શા માટે પ્રમાણ વાક્ય રૂપ ન કહેવાય?
સમાધાનઃ શ્રી પ્રમાણનયતત્તાલોકાલંકાર પરની રત્નાકરાવતારિકા ટીકામાં અને તદનુસારે આવશ્યકનિયુક્તિની મલયગિરિજી કૃત વૃત્તિમાં સકલાદેશ રૂપ એક ભંગ વાક્યને પણ પ્રમાણ વાક્ય કહ્યું છે અને મહોપાધ્યાયજી નયોપદેશની છઠ્ઠી ગાથામાં અને તદનુસારી વિવરણમાં એમ લખે છે, કે “આ સમ્પ્રદાયમત હોવાથી અમે એનો પણ સંગ્રહ કર્યો-ઉલ્લેખ કર્યો. બાકી હકીકતમાં તો પ્રમાણ વાક્ય એ સપ્તભંગી રૂપ વાક્ય સમૂહ જ હોવું જોઈએ. અન્યતર ભંગ
નહીં.”
સપ્તભંગી રાસ
૧૦૬
