________________
શંકા ઃ પરંતુ (જેમ મલયગિરિજી કહે છે તેમ) ‘સ્યાત્’ પદથી અનંત ધર્મોનો બોધ થાય, તો ‘સ્યાદ્ અસ્તિ એવ’ આ ભાંગાથી વસ્તુ અનંત ધર્માત્મક છે. આવો પ્રમાણભૂત વસ્તુને વિષય કરનારો બોધ કેમ ન થાય?
સમાધાનઃ જો અનંત ધર્મો ‘સ્યાત્’ પદથી જ જણાઇ જાય, તો ‘અસ્તિ’ પદ વ્યર્થ બની જાય, કે જે માત્ર ‘અસ્તિત્વ’ રૂપ એક ધર્મને માટે જ વપરાયું છે. શંકા ‘અસ્તિ’ પદથી જે અસ્તિત્વ ધર્મ જણાય છે, તેમાં સ્યાત્ પદથી પ્રતિપાદ્ય એવી લૌકિક વિષયતા છે અને અનન્તધર્મો જે સત્યાત્પદથી જણાય છે, તેમાં સ્યાત્ પદથી પ્રતિપાદ્ય લોકોત્તર વિષયતા છે. માટે, સ્થાત્ પદ દ્વારા અનંત ધર્મો જાણવાં માટે અસ્તિ વગેરે લૌકિક વિષયક જ્ઞાન કરાવનાર પદોનો સમભિવ્યાહાર જરૂરી બને છે.
સમાધાનઃ એવી વ્યુત્પત્તિની નવી કલ્પના કરવી એ તો ગૌરવ રૂપ છે જ. વળી ત્યાં પણ ‘અસ્તિત્વ’ ધર્મ એ ‘સ્યાત્’ પદથી પણ જણાયો, અને ‘અસ્તિ’ પદથી પણ જણાયો. એટલે પુનરુક્તિ દોષ આવ્યો જ.
શંકા ઃ તો એમ માનવું કે સ્યાત્ પદ પછી જે કોઇપણ પદ હોય, તેનો અનંતધર્માત્મકત્વ અર્થ થાય. સ્યાત્ પદનાં મહિમાથી અસ્તિ પદ દ્વારા માત્ર અસ્તિત્વ નહીં જણાય, પણ અનંત ધર્માત્મકતા જણાશે.
અથવા, અસ્તિ વગેરે પદો દ્વારા માત્ર તે-તે અસ્તિત્વ વગેરે ધર્મો જ કહેવાશે, અને સ્યાત્ પદથી તે સિવાયનાં અનંત ધર્મો કહેવાશે. આવું પણ માનવામાં વાંધો નથી... (ઘટ વગેરે વસ્તુનું તો વિશેષ્ય તરીકે અધ્યાહારથી જ જ્ઞાન થાય, પણ તેને કહેવાની જરૂર નથી. ‘અસ્તિત્વ' જ્યાં રહે, તે ઘટાદિ વસ્તુ અથવા ‘અસ્તિ’ રૂપ વસ્તુ અર્થાત્ અસ્તિત્વન અવાહિત થતી ઘટાદિવસ્તુ.)
સમાધાનઃ આ અને આ સિવાયની પણ અનેક વ્યવસ્થાઓ ભલે વિચારી શકાય. પરંતુ, સપ્તભંગીગત ‘સ્યાત્’ પદનો જે અર્થ પૂર્વે નિશ્ચિત કર્યો છે, તેને બદલી શકાય નહીં. સ્યાનો અર્થ અનંત ધર્માત્મકત્વ નથી પણ ‘કથંચિત્' કોઇક અપેક્ષાએ-એવો છે. એથી જ એ સમ્યગ્ એકાન્તનો સાધક છે. અને અનેકાન્તનો અવદ્યોતક છે. આગમથી અને સ્વાનુભવથી પણ આ જ વાત
સપ્તભંગી | | | | | | | | | | | - - - - - - | | | |
રામ
૧૦૮
