________________
સપ્તભંગી એ પ્રમાણ સપ્તભંગી છે... વગેરે વગેરે વચનોનો પછી શું અર્થ લેવો? ત્યાં તો સકલાદેશ અને વિકલાદેશને પ્રમાણવાક્ય અને નયવાક્ય તરીકે બતાવ્યાં છે.
-
સમાધાન ઃ આ વાત કહેવાં કહે છે ભાંગા સર્વે નયરૂપ છે, સપ્તભંગી છે પ્રમાણ; આવી નયોપદેશની, આશા મુંને પ્રમાણ ।।૨૧।।
વાર્તિક. નયોપદેશ અને તદનુસારિ સ્વોપજ્ઞટીકા નયામૃતતરંગિણીમાં શ્રીમાન્ મહોપાધ્યાયજીએ કહ્યું છે કે – “એક ભાંગો એ સકલાદેશરૂપ હોય કે વિકલાદેશ રૂપ, એ ક્યારેય પ્રમાણવાક્ય બની જ ન શકે. એ સ્યાત્ પદથી યુક્ત હોવાથી સુનય વાક્ય હોય અને પ્રમાણવાક્ય તો સપ્તભંગીરૂપ જ માન્ય છે.’’
પ્રામાણિક વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરનારું વાક્ય, એ પ્રમાણવાક્ય. પ્રામાણિક વસ્તુ એટલે અનેક ધર્મો રૂપી અંશોથી મિશ્રિત સર્વાશ-નિરંશ-સકલ વસ્તુ. એવી વસ્તુને જણાવતું વચન તે પ્રમાણવાક્ય કહેવાય.
।। પ્રામાણિક વસ્તુનું જ્ઞાન કે પ્રતિપાદન છદ્મસ્થથી શક્ય છે ખરું? ।। શંકાઃ પ્રામાણિક વસ્તુ છદ્મસ્થ દ્વારા પ્રત્યક્ષથી જણાય કે વિકલ્પજ્ઞાનથી ? કારણ કે જો યુગપદ્ ઉભય પણ તેમને પ્રત્યક્ષથી ન જણાતાં હોય, તો અનંત ધર્મો તો ક્યાંથી જણાય? છદ્મસ્થને યુગપદ્ જ નહીં, ક્રમશઃ પણ યાવદ્ અનંત ધર્મોનું જ્ઞાન થઇ જ ન શકે.
પ્રતિશંકા ઃ સકલાદેશની પ્રક્રિયાથી પ્રામાણિક વસ્તુનું જ્ઞાન થાય જ છે
ને?
શંકાઃ સકલાદેશ દ્વારા પણ દ્રવ્યાર્થિક નયની મુખ્યતાએ જ અનંત ધર્માત્મક વસ્તુનો બોધ થાય છે. એટલે સકલાદેશથી જાણેલો અર્થ પણ હકીકતમાં નયરૂપજ્ઞાનથી જ જાણ્યો છે. તે સાંશ છે, પ્રામાણિક તો નથી. અને એને પણ પ્રામાણિક કહો, તો એમ કહેવું પડે કે અસલ પ્રમાણજ્ઞાન તો કેવલજ્ઞાન છે. અને છાઘસ્થિક ઔપચારિક પ્રમાણ જ્ઞાન એ દ્રવ્યાર્થિક નયાત્મક છે. એટલે પ્રામાણિક વસ્તુને જાણીને તેવું પ્રતિપાદન કરનારું વચન તો કેવલીનું જ હોય માટે છદ્મસ્થનું સપ્તભંગી
રાસ
૧૦૨
