________________
ભાંગો રચાયો. આમાં બે વાર “અતિ પદ વપરાયું. પણ તે બન્ને પદનાં અર્થ ભિન્ન-ભિન્ન નથી જ. સ્વપર્યાયથી જ અસ્તિત્વ આવે છે. એમાં ભેદ નથી. આથી પુનરુક્તિ દોષ આવે. અને વળી બન્ને વચ્ચે કથંચિત્ ભિન્નતા માનો તો બન્ને ભિન્ન ભિન્ન પર્યાયો પર ભિન્ન ભિન્ન સપ્તભંગી થાય. ઈતિ દિક
પ્રથમ-ચતુર્થનાં મિશ્રણમાં પુનરુક્તિ નથી ! શંકાઃ જો તૃતીય ભંગ એ અસ્તિ-નાસ્તિ ઉભયરૂપ હોવાથી તેની સાથે પ્રથમાદિના મિશ્રણથી પુનરુક્તિ આવે છે. તો ચતુર્થભંગ પણ તદુભાયાત્મક હોવાથી તેની સાથે પ્રથમદિના મિશ્રણરૂપ પાંચમા વગેરે ભંગો પણ ન બને. કારણ કે એવું કરવાથી પણ પુનરુક્તિ દોષ આવશે?
સમાધાનઃ જેઓ શાસ્ત્રને જાણતા નથી, તેઓ જ આવું કહે. પ્રથમ ભાંગાથી ભાવાત્મકત્વેન અતિવસ્તુ જાણી, બીજા ભાંગાથી અભાવાત્મક્તયા જાણી. ત્રીજા ભાંગાથી ભાવસ્વરૂપ અને અભાવસ્વરૂપને ભાવત્વેન અને અભાવત્વેન ક્રમથી જાણ્યાં અને ચોથા ભાંગાથી તો ભાવત્વેન ભાવ અને અભાવત્વેન અભાવ બન્નેથી એકીસાથે યુક્ત “અસ્તિ’ વસ્તુનું જ્ઞાન થાય છે. અર્થાત્ બે સ્વરૂપોનું નહીં પણ તે બન્નેથી યુક્ત-સંમિશ્રિત-કથંચિત્ બન્નેથી ભિન્ન એવાં એક જ સ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય છે. અર્થાત્ જેમ ત્રીજા ભાંગાથી બે સ્વરૂપોનું ભાન થાય છે. તેવું અહીં નથી. અહીં તો ઉભયાત્મક એક જ સ્વરૂપનું ભાન થાય છે. અને તે સ્વરૂપમય વસ્તુને વિશે અસ્તિકે નાસ્તિ કે બીજો કોઈ વ્યાવહારિક એક શબ્દ લાગુ પડતો નથી, માટે તે વસ્તુ અવક્તવ્ય કહેવાય ને તે સ્વરૂપ અવક્તવ્યત્વ કહેવાય છે. આથી, “સ્યા અસ્તિ, સ્યા અસ્તિ, નાસ્તિ” આવું કહેતા પુનરુક્તિ છે. પણ, “સ્યા અસ્તિ, સ્યા અવક્તવ્ય આવું કહેતાં પુનરુક્તિ જરાય નથી.
આમ, અનવસ્થારહિતપણે અંગરચનાની મર્યાદા મુજબઅન્યૂનાવિકપણે સાત જ ભાંગા થાય. આ નિયમમાં પ્રથમ વિશેષણની સાર્થકતા જોઈ, હવે બીજા વિશેષણની અનિવાર્યતા વિચારાય છે.
શંકાઃ સત્ત્વની-વિધિ મુખ્યતાએ જિજ્ઞાસા થાય અને વિધિ મુખ્યતાએ
સપ્તભંગી રાસ
