________________
જ્યારે દ્રવ્યાર્થિકનયપ્રાધાનતાએ વિચારણા કરાય, ત્યારે અનંતપર્યાયનો આધાર એક દ્રવ્યાંશ ઉપસ્થિત થાય છે. અને જ્યારે અસ્તિ' શબ્દનો વાચ્યાર્થ આ જ દ્રવ્યાંશ લઈએ, ત્યારે તેમાં અસ્તિત્વની સાથે તે જ કાલે બીજા અનંતા ધર્મો પણ રહેલાં જણાય છે. માટે બધા ધર્મો કાલાભેદથી જણાય. તેમ, ‘ઘટવૃત્તિત્વ' એ આત્મરૂપ-પોતાનું સ્વરૂપ-જે અસ્તિત્વ ધર્મનું છે. તે જ બીજા અનંત ધર્મોનું પણ છે. માટે બધામાં આત્મરૂપથી અભેદતા છે. તેમ જ દ્રવ્યરૂપ આધાર અસ્તિત્વ માટે છે. તે જ શેષ અનંત ધર્મોનો આધાર છે. માટે આધારનાં અભેદથી પણ બધાં અભિન્ન છે. આમ, દ્રવ્યમાં જે સંબંધથી અસ્તિત્વ ધર્મ છે, તે જ સંબંધથી શેષ અનંત રહે છે. તથા જે ઉપકાર અસ્તિત્વ દ્રવ્યમાં કરે છે, તે જ ઉપકાર શેષ અનંત ધર્મો કરે છે. અને જે સંસર્ગ અસ્તિત્વનો દ્રવ્ય સાથે છે, તે જ સંસર્ગ બાકીનાં અનંત ધર્મોનો પણ છે જ. અને છેલ્લે “અસ્તિ' શબ્દ જે અતિ રૂપ વસ્તુનો-અસ્તિત્વ ધર્મનો વાચક છે, તે જ શબ્દ બાકીના અનંતનો પણ વાચક બને છે. આમ, અસ્તિત્વની સાથે કાલાદિ આઠ પ્રકારે શેષ ધર્મોનો અભેદ છે. માટે જો અસ્તિત્વ જણાય તો તદભિન્ન શેષ ધર્મો નિયમા જણાય. આમ પ્રથમ ભાંગાથી જ સર્વ ધર્મો જણાતા અનંત ધર્માત્મક પ્રામાણિક વસ્તુનો બોધ યુક્તિયુક્ત જ છે. I૧૮ અવ. હવે આનાથી વિપરીત એવાં વિકલાદેશને જણાવે છે
કાલાદિનાં ભેદથી, સપ્તભંગી પણ સર્વ અસકલવસ્તુને વદે, વિકલાદેશનું તત્ત્વ ૧૯ો
રત્નાકરાવતારિકા મુજબ વિકલાદેશનું સ્વરૂપ છે. વાર્તિક. હવે, જ્યારે પર્યાયાર્થિક નયની મુખ્યતા કરો, તો વાસ્તવિક પર્યાયાંશ અને દ્રવ્યાર્થિનયની પ્રધાનતા કરો, તો ઔપચારિક પર્યાયાંશ સ્મૃતિમાં ઉપસ્થિત થાય છે. અને એ વખતે અસ્તિત્વની સાથે કાલાદિ ૮ રીતે શેષ ધર્મોનો અભેદ કરી શકાતો નથી.
કારણ કે, એક વખતે એક જ પર્યાય હોય છે. જેમાં માત્ર અસ્તિત્વ ધર્મ રહે, બાકીનાં અનંત ન રહે. તેથી કાલથી ભેદ છે, વળી તે દરેકનું સ્વરૂપ પોત
સપ્તભંગી
રાસ
