________________
મ.સા.ના વિવરણ મુજબ સકલાદેશ-વિકલાદેશનું સ્વરૂપ જોયું. હવે સમ્મતિકાર શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર સૂ.મ. ના મતે ટીકાકાર શ્રી અભયદેવ સૂ.મ.ની વ્યાખ્યા મુજબ તેની વિચારણા કરવામાં આવે છે.
સર્વ વસ્તુમાં જેહનો, અર્થ તે સકલાદેશ । સાંશવસ્તુમાં સંઠિયો, અર્થ તો વિકલાદેશ ।।૨૦ના । તર્ક પંચાનન શ્રી અભયદેવસૂરિજીએ નિરૂપેલું સકલાદેશ-વિકલાદેશનું સ્વરૂપ ॥
વાર્તિક. શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકર સૂ.મ. ના મતે ૩જા અને ૪થા ભાંગામાં ફેરફાર છે. ૩જો અવક્તવ્ય ભાંગો અને ચોથો અસ્તિ-નાસ્તિ ભાંગો.
પ્રથમનાં ત્રણ ભાંગા પોતાનાં વાચ્યાર્થને આખી ઘટાદિ વસ્તુ પર જ વ્યાપ્યવૃત્તિરૂપે રાખે છે, માટે તે સકલવસ્તુને વિષય બનાવતાં હોવાથી સકલાદેશ કહ્યા. તથા બાકીનાં ચાર ભાંગા ઘટાદિ વસ્તુના એક એક દેશ પર રહે છે.
શ્રી સમ્મતિતર્કના પ્રથમ કાંડની ૩૭મી ગાથા અને તેની પર રચાયેલી ટીકાનો આ રીતનો ભાવાર્થ છે જ્યારે વસ્તુનો એક દેશ=એક અવયવ સદ્ભાવ=સત્ત્વ વાળો માનો, અને તેથી ‘‘આ સત્ છે’’ આવો બોધ કરો. તથા બીજા દેશ=અવયવને અસદ્ભાવ=અસત્ત્વવાળો કરીને ‘આ અસત્ છે’’ આવો બોધ કરો તો હકીકતમાં તે અવયવીનો એક અવયવ સત્ત્વવાળો અને બીજો અવયવ અસત્ત્વવાળો થયો. માટે તેનાં અવયવો જ સત્ત્વ અને અસત્ત્વવાળાં બન્યાં. પરંતુ વૃક્ષનાં થડ પર કપિસંયોગ હોય તો પણ ‘વૃક્ષ કપિસંયોગવાળું છે’ એવું કહેવાય છે, તે જ રીતે અવયવમાં સત્ત્વ અને અસત્ત્વ દ્વારા તે અવયવી જ સત્ત્વ અને અસત્ત્વ વાળો કહી શકાય. આમ, તે ચોથા ભાંગાથી જણાતાં બે ધર્મો સકલ વસ્તુમાં નહીં, પણ વસ્તુ એક દેશમાં રહે છે. માટે તે ભાંગાને વિકલાદેશ કહેવાય.
આમ, વૃત્તિકારના મતે અસંયોગી સર્વ-ત્રણેય-ભાંગા સકલાદેશરૂપ છે અને બાકીનાં સસંયોગી-ચારેય-ભાંગા વિકલાદેશરૂપ સમજવાં.
સપ્તભંગી રાસ
..............
૯૨
