________________
શકાઃ “દેશનો અર્થ ભંગ-અવયવ લેશો, તો આગળ ૩૦મી ગાથામાં અન્વય થઈ નહીં શકે.
સમાધાનઃ કોઈક રીતે એ ગાથાનો પણ અન્વય થઈ શકે છે. પણ, તેવી ક્લિષ્ટ કલ્પના ન કરવી હોય, તો જરૂર નથી. સામાન્યથી જ અર્થ કરવો. દેશ” એટલે ધર્મી-વસ્તુની અવસ્થા પર્યાય લેવો. પણ અવયવ એવો અર્થ ન કરવો. સત્ વસ્તુની એક અવસ્થા ભાવાંશવાળી છે, એક અવસ્થા અભાવાંશવાળી. પ્રસ્તુત ગાથામાં એક ભાવાંશવાળી અવસ્થા લેવાની અને એક બીજી ભાવાભાવ યુગપદ્ ઉભય અંશવાળી અવસ્થા લેવાય. તે બન્નેને ક્રમથી એક સાથે ગ્રહણ કરાતાં જ્યારે શબ્દથી આદેશ કરાય, ત્યારે તેવાં જ્ઞાનનાં વિકલ્પને કારણે તે દ્રવ્યને “સ્યા અલ્પેવ, સ્યા અવક્તવ્યમેવ ચ” આવું કહેવાય. આમાં વિકલ્પ કરવો એનો અર્થ તેવી રીતે જ્ઞાન કરવું, અને આદેશ કરવો અર્થાત્ તે વિકલ્પને શબ્દથી કહેવો...
અહીં, દેશ' પદનો “અવયવ’ અર્થ એવી વ્યાખ્યા કરવામાં કોઈ ક્ષતિ નથી. વિવફાવશે તેવી પણ વ્યાખ્યા ઉપપન્ન થાય છે. પરંતુ, જ્યારે સત્તાસત્ત્વને અંતે તો અવયવીમાં જ રાખવાનાં છે, અને જ્યારે તે અવયવમાં વ્યાપીને રહી જ શકે છે, ત્યારે પણ તેને પહેલાં અવયવોમાં રાખવા અને પછી અવયવગત તેનો અવયવીમાં ઉપચાર કરવો, આવી પરંપરા કરવામાં સામાન્યથી કોઈ ખાસ પ્રયોજન ન હોય.
વળી, વસ્તુગત સત્ત્વાદિની જેમ જ્યારે અવયવીત્વ વગેરેનું સપ્તભંગી દ્વારા અવગાહન કરવાનું હોય, ત્યારે ચોથા ભાંગાથી અવયવીત્વનાં સત્ત્વને અવયવમાં શી રીતે રાખી શકાય? કારણ કે અવયવીત્વ વગેરે વ્યાપ્યવૃત્તિ ધર્મો છે. તે કોઈક ખાસ ઉપાધિથી દ્રવ્યમાં રહે છે. પણ દેશભેદથી નહી. માટે તેનો અવચ્છેદક કોઈ અવયવ ન બને, પણ તે વિશિષ્ટ ઉપાધિ જેનાં નિમિત્તે તે પર્યાય આવ્યો છે તે અવચ્છેદક બને છે. આમ, યુક્તિથી તે વ્યાખ્યા સર્વત્ર નહી ઘટે.
તેમ, મહોપાધ્યાયજી મહારાજાએ અમુક ગ્રંથોમાં આ ગાથાની આ વ્યાખ્યા સમ્પ્રદાય વિશેષથી (નય-વ્યુત્પત્તિ વિશેષથી) સાચી સાબિત કરવાનો પ્રયાસ
સપ્તભંગી
૯૮
રાસ
