________________
કરવો યોગ્ય છે. છતાંય કેમ વૃત્તિકારે દેશમાં-અવયવમાં કર્યો, તે સમજાતું નથી.
પ્રતિશંકાઃ સમ્મતિની ગાથામાં જ લખ્યું છે કે આ બધાં (ચોથા વગેરે) ભાંગા દ્વારા દેશમાં=અવયવમાં સત્તાસત્ત્વને જાણવાં.
સમાધાનઃ તો પછી ઉત્તરાર્ધની સંગતિ શી રીતે કરવી? કારણ કે આદેશથી વિશેષિત એવું તે દ્રવ્ય જ= તે અવયવી જ અસ્તિનાસ્તિ છે. આવો આનો અર્થ
પ્રતિશંકા વૃત્તિકારે “આદેશનો અર્થ ઉપચાર કર્યો છે. અવયવમાં રહેલાં ધર્મનો ઉપચાર કરવાથી, તે અવયવી અસ્તિ અને નાસ્તિ કહેવાય છે.
સમાધાનઃ આદેશનો અર્થ - સામાન્યથી-સ્યા વગેરે પદ દ્વારા જે-તે ઘર્મના આપાદક એવા ઉપાધિ રૂપ ધર્મને ઘોતનાથી જણાવવાં પૂર્વક તે અર્થ કહેવો-એમ કરવો જોઇએ. આદેશ વિશેષિત એટલે સ્યાસ્પદદ્યોત્ય સ્વપર્યાયપરપર્યાય ઉભયથી વિશેષિત એવાં સત્ત્વ અને અસત્ત્વનાં કથનથી કથિત એવું તે દ્રવ્ય સત્ત્વ અને અસત્ત્વ ઉભયવાળું બને. આવો મૂળનો અર્થ કરવો જોઈએ.
| | સમ્મતિ ગાથાની તાત્પર્યગવેષણા .
પ્રતિશંકાઃ પરંતુ દેશ' પદનો અર્થ શું કરવો? વૃત્તિકારે તો પદાર્થનો અવયવ એવો યથાશ્રુતાર્થ જ પકડ્યો છે. તમે શું લેશો?
સમાધાનઃ દેશ' એટલે ભંગનો અવયવ, એવું કહી શકાય. એટલે ભંગનો એક અવયવ જ્યારે સત્ત્વ પ્રતિપાદક હોય અને બીજો અસત્ત્વ પ્રતિપાદક, ત્યારે તેનાથી વાચ્ય દ્રવ્ય “અસ્તિ નાસ્તિ' કહેવાય.
પ્રતિશંકાઃ જો બધા ભાંગા સકલ વસ્તુને જ કહે તો પછી સકલાદેશત્વવિકલાદેશત્વ ક્યાંથી રહે?
સમાધાન દેશ વસ્તુને કહે છે માટે વિકલાદેશ નથી પણ સંયોગપૂર્વક હોવાથી – સખંડ હોવાથી તે ભાંગો જ વિકલાદેશ છે. આ રીતે અર્થ કરવો તેથી સંયોગી ભાંગી વિકલાદેશ, અસંયોગી ભાંગા સકલાદેશ. (વળી, પ્રથમ ત્રણ સકલાદેશ, પછીનાં ચાર વિકલાદેશ આવી વ્યાખ્યા વૃત્તિકારે કરી છે. મૂળમાં એ રીતનું પ્રતિપાદન નથી.) સપ્તભંગી રાસ III
