________________
શંકા-૨ ઃ સામાન્ય અને વિશેષનો યુગપત્ આદેશ કરવાથી ચોથો ભાંગો બને છે, એવું નથી. પણ સત્ત્વ અને અસત્ત્વનો યુગપત્ આદેશ કરવાથી બને છે. શંકા-૩ : ઋજુસૂત્ર પણ ઔપચારિક સન્તાનરૂપ સામાન્યને સ્વીકારે જ છે. અને વિશિષ્ટ ક્ષણ રૂપ વિશેષને પણ સ્વીકારે છે. આમ, જો સંગ્રહ અને વ્યવહાર અનુક્રમે સામાન્ય અને વિશેષને સ્વીકારતાં હોય, તો ઋજુસૂત્ર પણ સામાન્ય અને વિશેષને સ્વીકારે છે. તો એના મતે કદાચ સામાન્ય એ કાલ્પનિક થાય પણ વિશેષ તો ન જ થાય?
શંકા-૪: માની લો કે ઋજુસૂત્ર સામાન્ય અને વિશેષ બેમાંથી એકે’યને માનતો નથી માટે બન્ને'ય એને અનિષ્ટ છે. તો જેમ સંગ્રહ-વ્યવહારને ઉભયાલિંગિત વસ્તુને જ્ઞાત કરતી વખતે ક્યાં તો સામાન્ય અંશમાં અને ક્યાં તો વિશેષ અંશમાં અનિષ્ટસાધનતાનું પ્રતિસંધાન થવાંને કારણે તેવું જ્ઞાન જ ન થવાથી જો તેમનાં દ્વારા ત્રીજો ભાંગો ન રચાતો હોય, તો ઋજુસૂત્રને તો તે બન્ને'ય અંશોમાં અનિષ્ટસાધનતાનું પ્રતિસંધાન થશે જ. માટે એનાથી ત્રીજો (ચોથો) ભાંગો સમાન ન્યાયે નહી જ બનાવી શકાય.
શંકા-૫ ઃ હવે જો એમ કહો કે આ ઋજુસૂત્ર દ્વારા તો તે પદાર્થનું આહાર્યજ્ઞાન થાય છે. અને આહાર્યજ્ઞાન કરતી વખતે અનિષ્ટ સાધનતાનું પ્રતિસંધાન બાધક બનતું નથી. તો પછી સમાનન્યાયે માત્ર ઋજુસૂત્રથી જ નહીં. સંગ્રહવ્યવહારથી પણ એવું આહાર્યજ્ઞાન થઇને એવો ભાંગો રચાવામાં કોઇ વાંધો નથી.
શંકા-૬: ‘અસ્તિ’ એ પ્રથમ ભાંગો સંગ્રહ જ કેમ રચે? વ્યવહારાદિ કેમ નહીં? ‘સત્ત્વ’ તો તેને પણ માન્ય જ છે.
આમ, ઘણા બધા સંશયો જાગે છે.
અહીં અમને એમ લાગે છે, અહીં સમ્મતિતર્ક ગ્રંથમાં કયાં નયથી કયો ભાંગો રચાય છે. એવું નથી કહ્યું. પરંતુ મહાવાદી શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકર સૂરિજીને એમ કહેવું છે, કે રચાઇ ગયેલી સપ્તભંગીમાં કયાં નયનો કયાં એક ભંગમાં સ્વરસ-નિર્ભર છે.
સપ્તભંગી
રાસ
૭૬
