________________
અવક્તવ્ય છે. આમ, શબ્દનયોમાં અવક્તવ્યત્વ એ ત્રીજો ભાંગો પણ ઘટ્યો.
શંકાઃ જો ત્રીજો ભાગો દરેક શબ્દનયોથી-ત્રણેયથી સ્વ-સ્વમત વક્તવ્યતા અનુસારે બનતો હોય, તો પ્રથમ-દ્વિતીય પણ કેમ ન બને?
સમાધાનઃ તમારી વાત સાચી છે અને એ માટે આપણે પહેલાં વૃત્તિકારે કહેલો અને નયામૃતતરંગિણીમાં સ્વીકારેલો બીજો વ્યાખ્યા પ્રકાર પણ જોઈ લઈએ. અને પછી એના પ્રમાણે તમારી વાતનું સમાધાન વિચારીએ.
નયોપદેશ કહે છે : “અથવા, શબ્દનય ત્રણ છે. જેમાંથી પ્રથમ પર્યાયાન્તરવાચ્યતા સ્વીકારે છે, બીજો-ત્રીજો નથી સ્વીકારતો. આમાંથી જે પ્રથમ છે, તેને માટે સવિકલ્પ વચનપથ છે. બીજો-ત્રીજો છે, તેનાં મતે નિર્વિકલ્પ વચનપથ છે. અને અવક્તવ્ય ભંગ તો આ નયે રચી શકાતો જ નથી. કારણ કે જ્યાં શબ્દ વાચ્યતા નથી, તે પદાર્થ જ નથી.”
આ બીજી વ્યાખ્યાનું તાત્પર્ય એ રીતે લઈ શકાય, કે શબ્દનયોનો પ્રથમ નય એ સવિકલ્પ હોવાથી અન્યાપોહ પ્રધાન નથી. પણ અન્ય સંગ્રહ પ્રવણ છે. માટે તે અભાવ કરતાં ભાવ પર વધુ નિર્ભર છે. આથી જ-સવિકલ્પ હોવાથી જ-તે પ્રથમ ભંગમાં વધુ રસ દાખવે છે. અને બાકીનાં બે નયો નિર્વિકલ્પ હોવાને કારણે જ અન્યાપોહ કરવાવાળા આશયથી અભાવાંશમાં વધુ નિર્ભરતા દાખવે છે. માટે બીજા ભંગમાં તેમને વધુ ઈન્ટરેસ્ટ છે. એમાં એમની વક્તવ્યતાને સમાનતા કાંઈક જણાય છે. આ તો અમારી અનુપ્રેક્ષા છે. ઈતિ દિ.
બીજી વ્યાખ્યા મુજબશબ્દનયથી સપ્તભંગીના અભાવની શંકા અને તેનો નિરાસ |
શંકાઃ એમ જો વ્યંજનનયોમાં માત્ર સવિકલ્પ અને નિર્વિકલ્પ આ બે જ વચનમાર્ગ હોય, અને બીજી વ્યાખ્યા મુજબ જો તે પ્રથમ અને દ્વિતીય વાક્ય રૂપ જ હોય, તો શબ્દનયથી સપ્તભંગી ન બને?
સામાધાનઃ શુદ્ધ શબ્દનય ‘અવક્તવ્ય' એવી કોઈ વસ્તુને જ નથી માનતો. અને અશુદ્ધ શબ્દનય અવક્તવ્ય શબ્દથી વાચ્ય એવી વસ્તુને માને છે. જેમ અશુદ્ધ ઋજુસૂત્ર ઘટાદિમાં ક્ષણિકત્વનો આરોપ કરીને ‘ક્ષણો ઘટઃ' કહે છે. સપ્તભંગી
રાસ
