________________
તે અહીં મહોપાધ્યાયજીની સમીક્ષા | . પ્રસ્તુત વિષયમાં નયોપદેશના શંકા-સમાધાન જાણવા જેવા છે. તથાતિ
શંકાઃ “સ્યા અવક્તવ્ય એવ’ આ ભાંગો ઋજુસૂત્ર રચે છે. પણ યુગપત્ સત્તાસત્ત્વતો સંગ્રહનયથી કે વ્યવહારનયથી પણ અવક્તવ્ય જ છે. તો જુસૂત્ર જ કેમ એને રચે? વળી, સંગ્રહ અને વ્યવહાર યુગપત્ સત્તાસત્ત્વનો આદેશ જ ન કરી શકે, કારણ કે તેઓ સત્ત્વ અથવા અસત્ત્વ બન્નેમાંથી એકને જ સ્વીકારે છે. આવું જો તમે કહો, તો ઋજુસૂત્ર પણ યુગપત્ સત્તાસત્ત્વને ન બતાવે. કારણકે ક્ષણિક સત્ત્વ એ એને માન્ય છે. યુગપત્ સત્તાસત્ત્વ નહીં. સંગ્રહ જેવું (સામાન્ય) સત્ત્વ સ્વીકારે છે, તેવું ઋજુસૂત્ર નથી સ્વીકારતો માટે તે સત્ત્વ નથી સ્વીકારતો આવું કહો, તો સંગ્રહને અભિમત સત્ત્વને ન સ્વીકારતો જુસૂત્ર જેમ અવક્તવ્ય ભાંગો રચે, તેમ ઋજુસૂત્રને અભિમત સત્ત્વ ન સ્વીકારવાથી સંગ્રહ પણ અવક્તવ્ય ભાંગો કહી જ શકે.
સમાધાનઃ અહીં એમ લાગે છે કે, સંગ્રહ અને વ્યવહાર એકી સાથે બન્નેનો આદેશ ન કરી શકે. કારણ કે સામાન્ય અંશ ગ્રાહી સંગ્રહને વિશેષ અંશમાં અને વ્યવહારને સામાન્ય અંશમાં અભિપ્રેતતા નથી માટે એમને એ ખોટું લાગે. જ્યારે ઋજુસૂત્રને મતે તો સામાન્ય અને વિશેષ એ બન્ને સંવૃતઃકાલ્પનિક છે. એને અભિપ્રેત પદાર્થ ન તો સામાન્ય રૂપ છે, કે ન તો વિશેષ રૂપ છે. માટે તેના મતે તે બન્નેનો આહાર્ય આદેશ થઈ શકે છે. અર્થાત્ આહાર્યજ્ઞાન થઈ શકે છે. માટે ત્રીજો ભાંગો ઋજુસૂત્ર જ રચે છે. | | મહોપાધ્યાયજીનાં વચનોની તાત્પર્યગવેષણા છે. જો કે, પૂર્વોક્ત પ્રતિપાદન પછી પણ આટલી શંકાઓ ઉભી જ રહે છે.
શંકા-૧ઃ જેમ સંગ્રહ એ વ્યવહારનું સત્ત્વ નથી માનતો. પણ સર્વથા જ સત્ત્વ નથી માનતો એવું નથી. તેમ ઋજુસૂત્ર પણ ભલે સંગ્રહ-વ્યવહારાભિમત સત્ત્વને ન માનતો હોય. પણ ક્ષણિક રૂપ સત્ત્વને તો માને જ છે. તો પછી શા માટે ઋજુસૂત્ર સત્ત્વ નથી માનતો આવું કહી શકાય? અને જો તે સત્ત્વ માનતો જ હોય તો પ્રથમ ભાંગો સંગ્રહની જેમ ઋજુસૂત્રથી કેમ ન બને?
સપ્તભંગી
||In--villlllll
૭૪
રાસ
