________________
અર્થપર્યાય કહેવાય. આ અનુપ્રેક્ષાનો આધાર વિશેષાવશ્યક ભાષ્યની વૃત્તિ છે.
શંકાઃ જો આમ વ્યંજન પર્યાય અને અર્થ પર્યાયને પરિભાષાથી માનતા હો, તો શબ્દવાચ્ય એવાં પર્યાયનું પણ જ્યારે અશબ્દપૂર્વકત્વેને અવગાહન કરાય, ત્યારે તે અર્થપર્યાય બની જાય અને શબ્દપૂર્વક અવગાહન થતાં તે જ વ્યંજન પર્યાય બની જાય તથા એ જ રીતે (વ્યાવહારિક) શબ્દ અવાચ્ય એવાં અવક્તવ્યત્વ' વગેરે પર્યાયનું પણ (વ્યુત્પન્ન દશામાં) “અવક્તવ્ય' શબ્દથી અવગાહન કરાય, ત્યારે તે વ્યંજન પર્યાય બને અને શબ્દ અવાચ્યતા તેમાં હોવાથી તે અર્થપર્યાય બને. એટલે વ્યંજન પર્યાયત્વ અને અર્થપર્યાયત્વનું સાંકર્ય થવાની આપત્તિ છે.
સમાધાનઃ આ અમને ઈષ્ટાપત્તિ છે. શ્રી સમ્મતિતર્ક અને તદનુસારી શ્રી નયોપદેશ ગ્રંથમાં એક જ ઘટમાં દ્રવ્યાર્થતા અને પર્યાયાર્થતા બન્નેય ઘટાડ્યાં છે. તે રીતે અહીં પણ એક જ ભાવમાં વ્યંજનપર્યાયત્વ અને અર્થપર્યાયત્વ ઘટી શકવામાં કોઈ દોષ નથી.
આમ, પરિભાષાથી જોવા જઈએ તો અનભિલાપ્ય ભાવો પણ અનભિલાપ્ય” એવા શબ્દથી જાણી શકાય છે જ. તે રીતે તે પણ વ્યંજન પર્યાય બની શકે. જાતિથી તો શબ્દનયના મતે તે અસત્ છે. અનભિલાપ્ય ભાવોઅર્થપર્યાયો તે શબ્દનયના મતે હોય નહીં. એ જ રીતે પરિભાષાથી જોતાં અભિલાપ્યભાવોને જો શબ્દોલ્લેખ વિના જાણો, તો તે ય અર્થપર્યાય બની શકે. જાતિથી તો અર્થનયનાં મતે તે અસત્ છે. અભિલાખ ભાવો-વ્યંજનપર્યાયો તે અર્થનયના મતે હોય નહીં. ટૂંકમાં, તે અર્થપર્યાય છે, માટે અર્થનયે એનું ગ્રહણ કર્યું. આવું પણ કહેવાય અને અર્થન જેનું ગ્રહણ કર્યું તે અર્થપર્યાય છે. આવું પણ કહી શકાય.
શંકાઃ વ્યંજન પર્યાય તરીકે જો વસ્તુનાં પર્યાયોને જ ગ્રહણ કરવાનાં હોય, તો તેને અર્થપર્યાય જ કહેવાય. વ્યંજન પર્યાય કેમ?
સમાધાનઃ જે પર્યાયો પર શબ્દ લાગુ પડે, તે વ્યંજનપર્યાય કહેવાય. આવો સમ્મતિતર્ક-દ્રવ્યગુણપર્યાયનો રાસ વગેરે ગ્રંથોનો આશય છે એની સપ્તભંગી
IIIII -vill
રાસ
