________________
જણાતાં નથી, પણ ત્યાં શબ્દ તો લાગુ પડે જ છે. અને તેનો શાબ્દબોધ થાય જ છે. તથા વૈકલ્પિક એવાં જે ખપુષ્પ, ક્ષણિક વગેરે ભાવો છે. જે પ્રત્યક્ષનો અવિષય છે. છતાંય શબ્દ વાચ્ય જ છે. માટે પ્રત્યક્ષનાં અવિષય હોવાથી શબ્દથી વાચ્ય ન બને. આ નિયમ ખોટો પૂરવાર થાય છે. નિયમ કરવો હોય તોય માત્ર એટલો કરાય, કે જે ભાવો અનભિલાપ્ય હોય, તે શબ્દ અવાચ્ય બને.
સમાધાનઃ વક્ષ્યમાણ રીતે આ યુગપદ્ ઉભય રૂપ અર્થને અનભિલાપ્ય નથી માનવાનો. માટે તેને શબ્દ અવાચ્ય તો ન જ કહી શકાય. પણ ‘અવક્તવ્ય શબ્દથી વાચ્ય માનવાનો છે. અને એ જ પ્રમાણનયતત્તાલોક અને નયોપદેશમાં કહ્યું છે, કે આ બોધ “અવક્તવ્ય પદ દ્વારા ખંડશઃ શક્તિથી કે શક્તિ વિશેષથી થાય છે. અહીં અવ્યુત્પન્ન દશામાં “અવક્તવ્ય' પદનો અર્થ “શબ્દથી અવાચ્ય' એવો થાય અને વ્યુત્પન્ન દશામાં ‘અવક્તવ્ય પદનો અર્થ ‘યુગપદ્ ઉભય” એવો થાય. આમ સન્મતિની વૃત્તિ અને એના આધારે રચાયેલ અષ્ટસહસ્ત્રીતાત્પર્યવિવરણ-અનેકાન્ત વ્યવસ્થા વગેરે અનુવ્યાખ્યાઓમાં થયેલું નિરૂપણ અવ્યુત્પન્નને આશ્રયીને છે, અને પ્રમાણનયતત્તાલોક અને તેને આધારે રચાયેલ નયોપદેશ વગેરેની અનુવ્યાખ્યામાં થયેલું નિરૂપણ વ્યુત્પન્નને આશ્રયીને છે આવો ભેદ કરવો.
વૈકલ્પિક અર્થની ઉપલબ્ધિમાં ભજના | શંકાઃ જે અર્થ માત્ર વૈકલ્પિક હોય, ઉપલબ્ધ ન થતો હોય, તે ‘ખપુષ્પીની જેમ અસત્ હોય છે.
સમાધાનઃ વૈકલ્પિક હોવું એટલે છાપસ્થિક પ્રત્યક્ષજ્ઞાનમાં વિષય ન હોવું. આટલો જ અર્થ કરવો. પણ સર્વથા અસત્ હોવું આવો અર્થ ન કરવો. આથી, વૈકલ્પિક એવો “ખપુષ્પ', “શીત અગ્નિ વગેરે અર્થ ઉપલબ્ધ થતો નથી, માટે તે આહાર્યજ્ઞાનનો જ વિષય બને. પરંતુ, અવક્તવ્ય પદાર્થ-યુગપ ઉભય-તો ભલે પ્રત્યક્ષથી ન દેખાતો હોય, પણ ઉપલબ્ધ તો થાય જ છે. તે તર્કશાનથી સાબિત થાય છે. ઘટાદિને ત્રીજા ભાંગાનાં પદાર્થ રૂપે જોવામાં આવે, સપ્તભંગી
૫૦
રાસ
