________________
યુગપ ઉભય રૂ૫ અર્થ જ્ઞાપક શક્તિવિશેષને કલ્પો જ છો, તો પછી “ઉભય' પદમાં કેમ નહીં?
સમાધાનઃ જો કે, અવક્તવ્ય પદ હોય કે ઉભય પદ હોય, બન્નેયમાં શક્તિ વિશેષની જ કલ્પના કરવાની છે. પરંતુ, તે છતાંય ઉભય પદ ન વાપરવું, અવક્તવ્ય જ વાપરવું. કારણ કે ઉભય પદની પ્રચલિત શક્તિથી જણાતો અર્થ બહુ અગત્યનો નથી, અવક્તવ્ય પદની પ્રચલિત શક્તિથી જણાતો અર્થમહત્ત્વનો છે. આથી, “અવક્તવ્ય પદ વાપર્યું છે, પણ “ઉભય પદ નહીં. આ વાત અહીં જ આગળ સ્પષ્ટ થશે.
આથી જ, “સપ્તભંગી તરંગિણી'માં જે એમ લખ્યું છે કે “યુગપ અનેક અર્થને કહેવાનું સામર્થ્ય જ શબ્દમાં નથી, માટે તે પદાર્થ અવક્તવ્ય છે. આ વાત ખોટી સમજવી. પુષ્પદન્તી, દમ્પતી વગેરે પદો દ્વારા અનેક અર્થો કહેવાય જ છે. તો પછી અનેક અર્થોને કહેવામાં શબ્દ અસમર્થ ક્યાં રહ્યો? વળી પ્રમાણનયતત્તાલોકાલંકારમાં શાસ્ત્રવચન છે કે “યુગપ વિધિનિષેધરૂપ અર્થને શબ્દ કહેતો જ નથી એવું નથી. નહીં તો તે અર્થ અવક્તવ્ય શબ્દથી પણ અવાચ્ય બનવાની આપત્તિ છે.” આ પાઠથી સિદ્ધ થાય છે, કે તે ભાવ “અવક્તવ્ય શબ્દથી વાચ્ય બને છે.
શંકાઃ જો તે ભાવ અભિલાપ્ય જ છે, તો તેમાં અવક્તવ્ય શબ્દ શું કામ રાખ્યો?
સમાધાનઃ ઉભય ધર્મથી સંવલિત એવો એ ભાવ, અથવા વસ્તુનાં બે પર્યાયો છઘસ્થ દ્વારા એકી સાથે પ્રત્યક્ષ કરી ન શકાય, અર્થાત્ તે છાઘસ્થિક પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનના વિષય નથી બનતા. આથી તે અર્થને જણાવવા કોઈ વ્યાવહારિક શબ્દ ન મળે, વ્યવહારમાં (લોકવ્યવહારમાં) તે સાવ અનુપયોગી છે માટે. એટલે જ તે વ્યાવહારિક શબ્દથી અવાચ્ય છે. એમ સમજવું પડે. “પુષ્પદન્તો” વગેરેમાં પણ જ્ઞાન તો ક્રમશઃ જ થાય છે. યુગપતું નહીં. શબ્દ યુગપત્ બે પર્યાય-વસ્તુ-ધર્મને ક્રમથી જણાવી શકે. પણ યુગપ દ્વિતયને યુગપત્ ન જણાવી શકે. કારણ કે વ્યવહાર અપ્રચલિત અર્થ તેનાથી અવાચ્ય જ બને. આવું સપ્તભંગી
રાસ
