________________
આમ, સપ્તભંગીના ચતુર્થ ભંગથી જણાતો એવો અર્થ શું વક્તવ્ય છે, કે અવક્તવ્ય છે? આવો પ્રશ્ન થાય, તો તેના જવાબમાં હવે આપણે કહીશું કે સ્યાદ્ વક્તવ્ય જ છે, અને સ્યા અવક્તવ્ય જ છે. વ્યુત્પન્નની અપેક્ષાએ અવક્તવ્ય પથી વાચ્ય છે. અને અવ્યુત્પન્નની અપેક્ષાએ શબ્દમાત્રથી જ અવાચ્ય છે. આ રીતે, અવક્તવ્યપદનો અર્થ-આ વિશે રચાયેલો દીર્ઘ નિબંધ પ્રસંગ અનુપ્રસંગથી પૂર્ણ થયો.
| અવક્તવ્યત્વ પણ વ્યંજન પર્યાય છે . શંકાઃ “અવક્તવ્ય’ શબ્દનો અર્થ, યુગપ ઉભય, એ વ્યંજન-પર્યાય શી રીતે મનાય? કારણ કે તેમાં શબ્દ લાગુ પડે, તો જ વ્યંજન પર્યાય કહેવાય અને શબ્દ લાગુ પડે, તો તેમાં અવાચ્યતા જ ન રહી. આમ, અવક્તવ્યત્વ એ વ્યંજનપર્યાય ન માની શકાય.
સમાધાનઃ પોલીસ આવ્યાં નહીં, એટલે જે ચોરી થઈ, એમાં કારણ પણ પોલીસ જ માનવા પડે. આમ, પોલીસના ન આવવાને કારણે થયેલી ચોરીનું કારણ જેમ પોલીસ છે, તેમ શબ્દ લાગુ ન પડવાને કારણે આવેલી અવાચ્યતાનું કારણ પણ શબ્દ જ માનવો પડે. આમ, તે પર્યાયમાં પણ પરંપરાએ શબ્દ લાગુ પડે છે. માટે તેને વ્યંજન પર્યાય જ માનવો જોઈએ. પરંતુ, સાક્ષાત્ શબ્દ લાગુ ન પડવાથી એ અશુદ્ધ વ્યંજનપર્યાય થયો. શુદ્ધ નહીં. આ વાત ૧૭મા કાવ્યનાં વિવેચનમાં સ્પષ્ટ કરાશે. અને વળી તે અર્થનું વાચક “અવક્તવ્ય પદ જ છે, આવું જ જો માનો, તો-તો સાક્ષાત્ તે વ્યંજન-પર્યાય બને જ છે. ૧૦ની
અવ વાર્તિકમાં લખેલી આ વાતનું સર્વ સંકલન પ્રસ્તુત કાવ્યમાં કરતાં કહે
છે,
અવક્તવ્યતાતણું કહ્યું, નિશ્ચિત શબ્દથી જાણ; અકથન કારણ એક છે, નહીં બીજું કોઈ માન ૧૧ાા
વાર્તિક. કહેવાના કે જાણવાના અસામર્થ્યને કારણે અવક્તવ્યતા નથી. વિકલ્પજ્ઞાનથી જાણી પણ શકાય છે, અને “અવક્તવ્ય” પદથી કહી પણ શકાય છે. પરંતુ અસાંવ્યવહારિક હોવાથી પ્રચલિતસાંકેતિક એવાં નિયત શબ્દથી અવાચ્ય સપ્તભંગી IIIIIIIIum:-- millllllll. ૬૦
રાસ
