________________
વ્યવહારનયનું મંતવ્ય છે.
આથી, અવ્યુત્પન્ન હંમેશા યથાશ્રુતાર્થને જ ગ્રહણ કરે, અને વ્યુત્પન્ન તો ‘અવક્તવ્ય' પદને સાંભળીને સાક્ષાત્ યુગપદ્ ઉભયને જાણે. પરંતુ જો સાક્ષાત્ તે અર્થ જણાતો હોય, તો તે અવક્તવ્ય જ ન રહ્યો, એમ ન વિચારવું. તે અર્થ અસ્તિ, નાસ્તિ, ઉભય, અનુભય ઇત્યાદિ સંવ્યવહારસિદ્ધ સાંકેતિક શબ્દોથી વાચ્ય નથી. માટે વ્યવહારનયથી અવક્તવ્ય છે. અને સામાન્યથી પ્રતિપાદન હંમેશા વ્યવહારનયથી જ થતું હોય છે. કારણ કે આબાલગોપાલ વ્યવહારનયનાં દ્રષ્ટિકોણથી તો અભ્યસ્ત જ હોય છે.
I સ્થિતપક્ષ છે. આથી સાબિત થયું કે વ્યવહારમાં બે અર્થ યુગપત્ સંલગ્ન રીતે જાણવાનાં હોતા નથી અને તેવું પ્રયોજન ન હોવાથી તેવો શબ્દ પણ હોતો નથી. પરંતુ શબ્દમાં તેવું સામર્થ્ય જ નથી એવું ન મનાય. જેમ વ્યુત્પન્નને “ક્ષણિક', નિત્ય ઇત્યાદિ પદોથી વૈકલ્પિક અર્થનો શાબ્દબોધ થાય છે, તેમ વ્યુત્પન્નને સપ્તભંગીગત “અવક્તવ્ય' પદથી યુગપ ઉભય એવો અર્થનો શાબ્દબોધ થાય જ છે. પરંતુ વ્યવહારમાં અનુપયોગી હોવાથી કોઈપણ વ્યાવહારિક શબ્દનો પ્રયોગ થતો નથી. માટે અવ્યુત્પન્નને તે “અવક્તવ્ય કહેવાય.
શંકાઃ તર્કસિદ્ધ ક્ષણિક પર્યાયનાં જ્ઞાન માટે જેમ “ક્ષણિક શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે, તેમ તર્કસિદ્ધ યુગપ ઉભયનાં જ્ઞાન માટે પણ “યુગપ સત્તાસત્ત્વો” ઇત્યાદિ શબ્દો જ પ્રયુક્ત થવાં જોઈએ ને?
સમાધાનઃ વ્યવહારમાં ઉભયનું સમૂહાલંબનતયા જ્ઞાન કરવું, એ જ યુગપદ્ ઉભયનું જ્ઞાન કર્યું કહેવાય છે. અને ઉભયનું સમૂહાલંબનતયા જ્ઞાન તૃતીયભંગનો વાચ્યાર્થ છે. એટલે “યુગપત્ સત્તાસત્ત્વો” આવો શબ્દ મૂકવાથી તેવું ભાન થાય, (જે થવાની શક્યતા ખૂબ મોટી છે) તો તૃતીય-ચતુર્થ ભંગનો પદાર્થ સરખો જ થઈ જવાની આપત્તિ છે. આમ, તે અર્થ તે શબ્દથી પણ કહી શકાતો નથી. અને તદતિરિક્ત ઘટ-પટ વગેરે શબ્દોથી પણ કહી શકાય નહીં. માટે વ્યાવહારિક શબ્દમાત્ર અવાચ્ય બન્યો. સપ્તભંગી
III
૫૮
રાસ
