________________
પ્રવચનસારોદ્ધાર ગ્રંથમાં કોઇપણ અસાંકેતિક શબ્દથી તે પદાર્થ વાન હોવાથી “અવક્તવ્ય' કહેવાય છે. આવું લખ્યું હોવાથી તેમાં પારિભાષિક અવક્તવ્યત્વ હોવાનું જણાય છે. પરંતુ, અનભિલાપ્યત્વ=જાતિથી જ અવક્તવ્યત્વ નહીં. તે અસાંકેતિક શબ્દથી અવાચ્ય છે. એનો અર્થ, સાંકેતિક શબ્દથી વાચ્ય બની જ શકે છે. | | અવક્તવ્ય પદની જગ્યાએ ઉભય પદ કેમ નહીં? |
શંકાઃ “યુગપદ્ ઉભય” અર્થને જણાવવાં અવક્તવ્ય પદની જગ્યાએ ઉભય પદ જ કેમ નથી વાપરતાં? “અવક્તવ્ય’ પદથી તેવો અર્થ તો વ્યુત્પન્નને જ સમજાશે. પણ ‘ઉભય' પદનો તો તેવો જ અર્થ થાય છે. એટલે, જેમ “પુષ્પદન્તી’ પદ દ્વારા એકી સાથે બન્નેય સૂર્ય-ચંદ્રનો બોધ થાય છે. ત્યાં બે શક્યાર્થ છે. બે શક્યાર્થતા અવચ્છેદક છે, ચંદ્રત્વ અને સૂર્યત્વ. પરંતુ, શક્યાર્થતા અવચ્છેદકતા એક જ છે અને બન્નેમાં વ્યાસજ્યવૃત્તિ છે. માટે તેનો અનુગમ પણ થાય. આમ, અહીં સત્તાસત્ત્વ આ બન્નેય અર્થ થયા. શક્યાર્થતા અવચ્છેદક પણ ભાવાંશત્વ અને અભાવાંશત્વ બે થયા. આ બન્નેમાં એક જ શક્યાર્થતા અવચ્છેદકતા આવી, જેથી તે સંયોગ-દ્ધિત્વ આદિની જેમ વ્યાસજીયવૃત્તિ બની.
સમાધાનઃ “ઉભય પદથી તો અનેક ઉભય લઈ શકાય. એમાંથી પ્રસ્તુતમાં ઉપસ્થિત સત્ત્વ અને અસત્ત્વ હોવાથી ઉભય પદથી પણ સત્તાસત્ત્વ ઉભયનો બોધ થાય છે, એમ માની લઈએ, પરંતુ ઉભયપદથી જે અર્થ જણાય, તે ઉભયત્વેન સામાન્ય રૂપેણ જ જણાય. અર્થાત્ સત્તાસત્ત્વ શક્યાર્થ બની શકે. પણ તે બન્નેનું અવગાહન ઉભયત્વરૂપે થાય. પ્રાતિસ્વિક રૂપે નહીં. માટે શક્યાર્થતા અવચ્છેદક બે ન બની શકે. માટે અપેક્ષિત બોધ ન થાય.
આથી જ, જેમ “પુષ્પદતો' શબ્દ દ્વારા તે બે અર્થ વિશેષથી કહેવાય, તેમ ઉભય” પદથી કેમ ન કહેવાય? આવી શંકાનું પણ સમાધાન થઈ ગયું. વળી,
જ્યાં બે અર્થો વિશેષથી કહેવાનાં હોય, ત્યાં શબ્દાનુશાસનનાં નિયમથી દ્વિતીયા થાય છે.
શંકાઃ જેમ “અવક્તવ્ય' પદ પછી દ્વિતીયા ન હોવા છતાય તમે તેમાં
સપ્તભંગી રાસ
૫૪
