________________
શંકા ખંડશઃ શક્તિ અથવા શક્તિવિશેષ શું છે?
સમાધાનઃ “તાદ્રશ વીધોડવવ્ય ચ gબ્દશ: અલ્ફયા કારિતા, વિશેષશયા વેત્યચત” આવું વચન નયોપદેશમાં લખ્યું છે. “ખંડશઃ શક્તિ વિષે અનેકાના વ્યવસ્થા વગેરેમાં આવું જાણવા મળે છે, કે પહેલાં સત્ત્વ અને પછી અસત્ત્વને અલગ-અલગ જાણી લેવાં. તે ખંડશઃ જાણ્યાં છે. અને તે રીતે જાણેલાં તે બન્ને વચ્ચે અસંસર્ગનો બોધ ન થાય, અથવા સંસર્ગનું જ્ઞાન થાય, ત્યારે બન્ને પરસ્પર અવિત થઈને જણાઈ જાય એટલે અવક્તવ્ય પદથી ખંડશઃ શક્તિથી યુગપદ્ ઉભયનો બોધ થયો. અથવા, અવક્તવ્ય પદના શ્રવણ માત્રથી સાક્ષાત્ જ યુગપ ઉભયનો બોધ થયો. આમાં અવક્તવ્ય પદમાં શક્તિવિશેષ કલ્પવાનો જે યુગપદ્ ઉભયને જણાવે છે. ખંડશઃ શક્તિ તો પ્રથમ-દ્વિતીય ભાંગાથી પ્રચલિત છે. પણ શક્તિ વિશેષ એ નવી કલ્પેલી શક્તિ છે.
શંકા તો અવક્તવ્ય પદનો અર્થ શું? સમાધાનઃ આ વાતને જરાક વિસ્તારથી સમજીએ. I છાપસ્થિક જ્ઞાનમાં યુગપદ્અનેક અર્થોનું પ્રત્યક્ષન થાયા
કોઈ પણ છઘસ્થનું જ્ઞાન એકીસાથે અનેક ધર્મોનું અવગાહન કરી જ ન શકે. છદ્મસ્થને જે અનંત ધર્માવગાહી પ્રમાણ જ્ઞાન થાય છે, તેમાં દ્રવ્યાર્થિનયની મુખ્યતાએ સામાન્યથી જ અનંત ધર્મોનો બોધ થાય છે. વિશેષથી નહીં. અથવા વિશેષથી અનંતધર્મોનો એકી સાથે બોધ પણ શ્રતવિતર્ક દ્વારા થઈ શકે, પણ પ્રત્યક્ષથી ન જ થાય. “પ્રત્યક્ષથી એક સાથે અનેક ધર્મોનું વિશેષથી જ્ઞાન થયું.” આવું પ્રતિપાદન કરનારો મત વિશેષાવશ્યક ભાષ્યમાં નિહ્નવ મત તરીકે દર્શાવ્યો છે. આથી “યુગપદ્ સત્તાસત્ત્વ” રૂપ પદાર્થ પ્રત્યક્ષથી ન જણાય, શાબ્દબોધથી કે અનુમાનથી જણાઈ શકે. આથી, પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનના અવિષય બનનારાં તે વાચ્યાર્થમાં શબ્દ પણ લાગુ ન પડે. જો શબ્દ લાગુ પડે, તો તે અર્થ પણ પ્રત્યક્ષથી જાણી જ શકાય. એમ થતાં ઉપરોક્ત સિદ્ધાંતનો ભંગ થાય, માટે શબ્દ લાગુ ન પડવાથી તે “અવક્તવ્ય બન્યું.
શંકાઃ અતીત થઈ ગયેલા રામ-દશરથ વગેરે અત્યારે ભલે પ્રત્યક્ષજ્ઞાનથી સપ્તભંગી
IIIII -- llllllll | ૪૮
રાસ
