________________
વાળો પણ છે અને પરપર્યાયવાળો પણ છે જ. આમ, સ્વ-પરપર્યાયાત્મકત્વ એ એનું સંપૂર્ણ સ્વરૂપ છે. તેમાંથી, સ્વપર્યાયને આશ્રયીને સત્ત્વ અને પરપર્યાયને આશ્રયીને અસત્ત્વ રહે છે આવું સંક્ષેપમાં સમજવું.
શંકાઃ પટત્વ ઘટમાં રહી જ ન શકે ને?
સમાધાનઃ જેમ “ખપુષ્પ' જેવો પદાર્થ ક્યાંય મળતો નથી=ઉપલબ્ધ નથી. કિન્તુ, તેનો વિકલ્પ કરાય છે = આહાર્યજ્ઞાન કરાય છે. અને વિકલ્પથી સિદ્ધ થયેલા તે પદાર્થના પછી પ્રતિષેધાદિ કરાય છે. “ખપુષ્પ નથી આવું કહેવા માટે પણ પહેલાં તો ખપુષ્પનો બોધ કરવો જ પડે. એટલે એને જાણી તો શકાય જ છે. તેમ પટરૂપવાળો ઘટ ભલે મળતો ન હોય, પરંતુ તેનો વિકલ્પ કરી શકાય છે અને વિકલ્પ સાધિત એવાં તેનાં દ્વારા અસ્તિત્વનો અભાવાંશ સિદ્ધ કરાય છે. આથી, ઘટમાં પટત્વ છે પણ ખરું, અને નથી પણ. ઈતિ દિફ
આમ, સમાનાધિકરણ ધર્મ એજ અવચ્છેદક બની શકે, વ્યધિકરણ ધર્મ નહીં. આવો નૈયાયિકનો મત યુદસ્ત થયો સમજવો. કેમ કે, ઘટમાં અસત્ત્વના અવચ્છેદક તરીકે પટત્વ રૂપ વ્યધિકરણ ધર્મ જ બને છે. જેમ કે શક્તિમાં “રજતમ્” આ ભ્રમાત્મક જ્ઞાનમાં શક્તિ વિશેષ્યતામાં અવચ્છેદક તરીકે રજતત્વનો બોધ થાય જ છે. શુક્તિમાં પ્રકાર તરીકે ભાસતો ધર્મ-શુક્તિનિષ્ઠ-વિશેષ્યતાનો અવચ્છેદક બને છે. પ્રસ્તુતમાં રજતત્વેન શક્તિનો બોધ થયો છે. માટે પ્રકાર તરીકે રજતત્વ છે. જે વ્યધિકરણ ધર્મ જ છે. જેમ ભ્રમજ્ઞાનમાં, તેમ વૈકલ્પિકઆહાર્ય-વગેરે જ્ઞાનોમાં પણ વ્યધિકરણ ધર્મ અવચ્છેદક બની શકે. એટલે એ રીતે તો વ્યધિકરણ ધર્મ (પદાર્થમાં ન રહેનારો ઘર્મ) પણ હંમેશા વ્યધિકરણ જ હોય છે એવું નથી. કથંચિત્ તો તે પણ સમાનાધિકરણ જ હોઈ જ શકે છે. ઈતિ દિફ. /ટા અવ. હવે ત્રીજા ભંગનું નિરૂપણ પ્રારંભે છે.
સ્યાદસિ સ્યાત્રાતિ એ, વાક્યપ્રયોગે જાણ; વિધિનિષેધ સંયોગથી, તૃતીય ભંગ સુજાણ ૯ો વાર્તિક. ત્રીજો ભંગ એ પ્રથમનાં બે ભાગાનાં સંયોગથી બને છે. “સ્યા
સપ્તભંગી રાસ
૪૨
