________________
શંકા: તો પછી “શબ્દનયના વિષયભૂત દ્રવ્યાર્થિકનયથી શબ્દનયનાં વિષયભૂત નિત્યતા આવું પ્રતિપાદન થાઓ.
સમાધાનઃ આમ કહેવામાં લગીરે દોષ નથી. પણ કાયમ આમ કહેવું ઉચિત નથી. જે વ્યંજન પર્યાય હોય, તે જ શ્રુતપ્રતિપાદ્ય બને આવું કહેવાનો મતલબ એમ નથી, કે જે જે ભાવ શ્રુત પ્રતિપાદિત હોય, તે કાયમ શબ્દનયના વિષય તરીકે જ અવગાહિત કે પ્રતિપાદિત થવો જોઈએ.
જેમ કે, ઘટ એ પર્યાયને મૃત્ દ્રવ્ય એ દ્રવ્ય છે. આવું કહેતાં એમન મનાય કે ઘટનું અવગાહન કે પ્રતિપાદન કાયમ માત્ર પર્યાયાર્થિકનયથી જ થશે. સંગ્રહનયથી એ સામાન્ય તરીકે જણાશે, પર્યાયાર્થિકનયથી પર્યાય તરીકે અને વ્યંજનનયથી વ્યંજનપર્યાય તરીકે જણાશે.
આથી અભિલાપ્યત્વકે શબ્દસકતયોગ્યત્વ એ વ્યંજનપર્યાયનું સ્વરૂપ છે. અને જ્યારે તે શબ્દનયના વિષય તરીકે અવગાહિત થાય, ત્યારે તે વ્યંજનપર્યાય બને. આ પરિભાષિત વ્યંજનપર્યાયત્વ છે. જેમકે- આ જ ભાવ કેમ શબ્દનયનો વિષય બને? એવા પ્રશ્નના જવાબમાં કહેવું પડે, તેમાં અભિલાપ્યતા છે માટે. આ અભિલાપ્યતાને કારણે જો વ્યંજનપર્યાયતા તેમાં આવે છે એમ કહો, તો તે જાતિથી વ્યંજનપર્યાયતા કહેવાય. એટલે શબ્દનયથી અવગાહન ન કરો, તોય તે વ્યંજન પર્યાય કહેવાય. પરંતુ, જો એવું કહો, કે અભિલાપ્ય ભાવમાં જ્યારે શબ્દનયની વિષયતા આવે, ત્યારે તે વ્યંજન પર્યાય કહેવાય. અર્થાત્ તેમાં શબ્દનયવિષયતા છે. તેને કારણે વ્યંજનપર્યાયતા તેમાં આવે છે. આમ કહેતાં આ પરિભાષાથી વ્યંજન પર્યાયતા કહેવાય. એટલે જ્યારે શબ્દનયથી અવગાહન કરો, ત્યારે જ વ્યંજન પર્યાય બને. એ સિવાય ન બને.
જ્યારે શબ્દપૂર્વક જ્ઞાન કરાય, ત્યારે શબ્દનયથી અવગાહન કર્યું કહેવાય. શબ્દપૂર્વક જાણવું એટલે-સાક્ષાત્ શબ્દ-અન્તર્જલ્પ-ઋતોપદેશ-શાસ્ત્રાદિને યાદ કરવાપૂર્વક જાણવું અને શબ્દ કે શ્રુતનો જ્યાં વપરાશ ન થાય, તેવાં અશ્રુતનિશ્રિત મતિજ્ઞાનાદિ દ્વારા જાણવું, તે અશબ્દપૂર્વકત્વેન જાણવું કહેવાય. અશબ્દપૂર્વક જણાય, ત્યારે અર્થનયથી અવગાહન કર્યું કહેવાય. ત્યારે તે જ્ઞાનના વિષયને સપ્તભંગી
૧૪
| રાસ
