________________
પાછળ આવું તાત્પર્ય છે કે તે પર્યાયમાં શબ્દ લાગુ પડે, ત્યારે તે પર્યાયનો ધર્મ તે શબ્દ બને. અથવા તે પર્યાયમાં જે શબ્દવાચ્યતા આવી તે પર્યાયનો ધર્મ બને, તે પર્યાય જ શબ્દનો ધર્મ બને, અથવા શબ્દથી વાચ્ય એવો તે પર્યાય સ્વયં જ
સ્વયંનો ધર્મ બને. આ દરેક પરિભાષાઓમાં વચ્ચે શબ્દ આવે છે. આમાં પ્રથમ કલ્પમાં શબ્દને, બીજા કલ્પમાં શબ્દવાચ્યતાને વ્યંજન પર્યાય તરીકે માની શકાય. અને ત્રીજા ભેદકલ્પ દ્વારા તથા ચોથા અભેદ કલ્પ દ્વારા શબ્દવાચ્ય એવાં તે ભાવને જ વ્યંજનપર્યાય તરીકે માની શકવામાં કોઈ દોષ નથી. પ્રથમ કલ્પમાં કર્મધારય સમાસ થશે, બાકીનાં ત્રણમાં ષષ્ઠી તપુરુષ સમાસ. આ વિચારણા સન્મતિતર્કની વૃત્તિને આધારે કરી છે. અનેકાન્તવ્યવસ્થામાં પણ આ વિચારણા કરાઈ છે.
ટૂંકમાં, આ સઘળીય વ્યંજન પર્યાયત્વ અને અર્થપર્યાયત્વની અનુપ્રેક્ષામાં અંતે તો બહુશ્રુતો જ પ્રમાણ છે.
અથ પ્રકૃતમ્, સપ્તભંગી દ્વારા જ્યારે કોઈપણ પર્યાય કહેવાય, ત્યારે તે અભિલાપ્ય હોવાથી જાતિથી વ્યંજન પર્યાય કહેવાય. અને તે શબ્દપૂર્વક જણાયો, જણાવાયો હોવાથી પરિભાષાથી પણ વ્યંજન પર્યાય જ છે.
આથી જ નરહસ્યમાં આખી સપ્તભંગી શબ્દનયની અંતર્ગત દર્શાવી છે. કારણ કે તે શબ્દાત્મક છે. માટે તજ્જન્યજ્ઞાન શબ્દનય રૂપ કહેવાય. શબ્દનયની વક્તવ્યતાની અંતર્ગત સપ્તભંગીના સાતેય ભાંગા રચાયા છે.
શંકાઃ જે જાતિથી જ અર્થપર્યાય જ છે અથવા જાતિથી જે વ્યંજનપર્યાયને અમૃતનિશ્રિત મત્યાદિજ્ઞાનના વિષય તરીકે અવગાહિત કરો, ત્યારે તેની ઉપર માનસિક સપ્તભંગી શું ન બની શકે? . સમાધાનઃ શબ્દનો વપરાશ ન થયો હોવાથી તેને ભંગ' ન કહેવાય. એને સાત સ્વરૂપની વિચારણા' વગેરે નામ આપી શકાય, પણ “સપ્તભંગી' ન કહેવાય. પરિભાષા વિશેષથી જ્યાં શબ્દ વપરાયો હોય, તેને જ ‘ભંગ' કહેવાય. સપ્તભંગીની વ્યાખ્યામાં પણ “સાત વાક્યોનો સમુદાય” આવી વ્યાખ્યા કરી છે.
આમ, જાતિથી કે પરિભાષાથી જે વ્યંજન પર્યાય હોય, તેની પર જ
સપ્તભંગી રાસ
૧૮
