________________
પર્યાય પર સાત પ્રકારે સંશયો થાય છે. તે રીતે શંકા થયા પછી ૭ પ્રકારે જિજ્ઞાસા થાય છે, ૭ પ્રકારે પૂછવામાં આવે છે અને તેને જ સાત પ્રકારે કહેવાય છે. આ સાત કહેવાયેલા વાક્યો એ જ સપ્તભંગી છે.
શંકાઃ સપ્તભંગી બે વિરુદ્ધ ધર્મોથી બને છે. પરંતુ, એક ધર્મને આશ્રયીને નહીં.
સમાધાન ઃ નયોપદેશ વગેરે અનેક ગ્રંથોમાં સ્પષ્ટ લખ્યું છે, કે પ્રત્યેક પર્યાય પર સાત ભાંગા થાય છે. માટે બે વિરુદ્ધ ધર્મો પર નહીં, પણ એક જ પર્યાય પર સપ્તભંગી બને છે આવું માનવું જોઇએ. માટે પૂર્વોક્ત માન્યતા ઉચિત નથી. હા, જે-તે ધર્મના ભાવ અને અભાવ પર સપ્તભંગી બને છે. આવું કહેવામાં દોષ નથી.
વસ્તુતઃ સપ્તભંગી ભાવ અને અભાવ પર પણ નહીં, પરંતુ, વસ્તુગત તે ધર્મનાં (અથવા તે વસ્તુનાં) સાત સ્વરૂપો પર બને છે. કારણ કે વસ્તુસ્થિત તે ધર્મ સાત સ્વરૂપે હોય છે. ભાવાત્મક, અભાવાત્મક, ભાવાભાવાત્મક... ઇત્યાદિ. તે સ્વરૂપો સાત હોવાથી સંશયો પણ સાત જ થાય, જેમ કે વસ્તુ સ્થિત સત્ત્વ પર્યાયનો ભાવ પ્રધાનતાએ સંશય થાય, એટલે ભાવ પ્રધાનતયા જિજ્ઞાસા, પ્રશ્ન અને પ્રતિપાદન થાય. આ ભાવ-પ્રધાનતયા પ્રતિપાદન એ જ સપ્તભંગીનો પ્રથમ ભંગ સમજવો.
શંકા ઃ જો પૂર્વોક્ત રીતે પ્રથમ ભંગથી જ શબ્દાર્થ-ઐદમ્પર્યાર્થ રીતે સંપૂર્ણ વસ્તુનો બોધ થઇ જાય, તો બાકીના ભાંગા રચાશે જ નહીં. કારણ કે જે અર્થ જણાયો હોય, તેને વિશે શંકા જ ન થાય, તેથી જિજ્ઞાસા ન થાય, તેથી પ્રશ્ન ન પૂછાય, ને તેથી ઉત્તર રૂપ ભંગ પણ ન રચાય.
સમાધાનઃ ના, પ્રથમ ભંગ દ્વારા ઐદંપર્યાર્થ રીતે તે ધર્મ જણાઇ ચૂક્યો હોવા છતાં, પ્રત્યેક શબ્દ દ્વારા તે અર્થ તો નથી જ જણાયો ને? તેથી જેમ પ્રત્યક્ષથી જણાઇ ગયેલ વસ્તુને સિસાધયિષાનાં બળે ફરીથી અનુમાનથી જાણવામાં કોઇ દોષ નથી. કારણ કે પ્રત્યક્ષથી જાણવા છતાંય અનુમાનથી જણાયું નથી. તે જ રીતે એક ભંગથી એદંપર્યાર્થ રીતે જણાઇ ગયેલ વસ્તુને સાક્ષાત્ વાચ્યાર્થ -- ··|||||
સપ્તભંગી
રાસ
૨૬
