Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
• अनुकम्पाबुद्धौ नयविमर्शः • द्वात्रिंशिका - १/२ रूपतयाऽतिचारापादकत्वं युज्यते, सुपात्रेऽनुकम्प्यत्वधियस्तु न कथञ्चित्, तत्र ग्लानत्वादिदशायामन्यदापि च स्वेष्टोद्धारप्रतियोगिदुःखाश्रयत्वरूपानुकम्प्यत्वधियः प्रमात्वात्, तथापि स्वापेक्षया हीनत्वे सति स्वेष्टोद्धारप्रतियोगिदुःखाश्रयत्वरूपमनुकम्यत्वं तत्राप्रामाणिकमेवेति न दोषः । साम्प्रतं पादप्रसारिकयाऽऽह - सुपात्रे साध्वादौ अनुकम्प्यत्वाधियस्तु न सम्यक्त्वे अतिचारापादकत्वं युज्यते सङ्गच्छत एव । अत्र हेतुमाह कथञ्चित् कदाचित् क्वचित् तत्र = साध्वादौ ग्लानत्वादिदशायां रुग्णत्व-वृद्धत्व-श्रान्तत्वाद्यवस्थायां अन्यदा = ग्लानत्व- वृद्धत्व - श्रान्तत्वादिविरहकाले अपि लोच-विहारभिक्षाटनादिकाले च स्वेष्टोद्धारप्रतियोगिदुःखाश्रयत्वरूपानुकम्प्यत्वधियः प्रमात्वात् । स्वस्येष्टो यो दुःखोद्धारः दुःखोच्छेदः = दुःखध्वंसः तत्प्रतियोगि यत् दुःखं तदाश्रयत्वं यत्र तत्रानुकम्प्यत्वं स्वापेक्षयेति नियमः, 'आत्मदुःखे दुःखितस्यैव परदुःखे दुःखितत्वसम्भवादिति (गु.त.वि. २/११८ वृ.) गुरुतत्त्वविनिश्चयवृत्तिवचनात् । ततश्च ग्लानत्वादि - लोचादि - कालीनदुःखभीरूणां दातॄणां ग्लानत्वादिग्रस्ते लोचादिभाजने च साध्वादौ तादृशदुःखाश्रयत्वस्वरूपमनुकम्प्यत्वमवभासमानमप्रामाणिक मित्यभ्युपगन्तुमशक्यमेव । तादृशधियस्तद्वति तत्प्रकारकत्वात् सम्यग्दर्शनातिचारापादकत्वं न सङ्गच्छते । अत एव सुपात्रे चानुकम्प्यत्वस्य बुद्धिस्तु दातॄणामतिचारापादिका ← इति प्रागुक्तं निरस्तम्, सत्प्रतिपक्षितत्वादिति फक्किकार्थः'। केचित्तु → अन्यदापि शारीरिकदुःखकालेऽपि मनोग्लानिविरहे, स्वेष्टोद्वारेति स्वस्येष्टो यो मुनिदुःखोद्धारः ← इत्याचक्षते, तच्चिन्त्यम् ।
प्रकरणकार उत्तरपक्षयति तथापीति । साध्वादौ ग्लानत्वादिदशायामन्यदाऽपि च स्वेष्टोद्वारप्रति - योगिदुःखाश्रयत्वरूपानुकम्प्यत्वाधियः प्रमात्वेऽपि स्वापेक्षया हीनत्वे सति स्वेष्टोद्धारप्रतियोगिदुःखाश्रयत्वरूपं अनुकम्प्यत्वं प्रतीयमानं तत्र = तादृशसाध्वादौ अप्रामाणिकमेव = भ्रममूलकमेव । स्वावधिकहीनत्वविशिष्टભીખારી વગેરે સ્થળમાં પ્રસિદ્ધ છે. ન્યાયદર્શનની પરિભાષા મુજબ પોતાને ઇષ્ટ એવા દુઃખોદ્વારના દુઃખÜસના પ્રતિયોગી સ્વરૂપ દુઃખનું આશ્રયત્વ = અનુકંપ્યત્વ-અનુકંપાપાત્રત્વ છે. તો પણ પોતાની અપેક્ષાએ હીનત્વબુદ્ધિ હોય ત્યારે ઇષ્ટ એવા દુઃખોદ્વારના પ્રતિયોગી સ્વરૂપ દુઃખના આશ્રયત્વ સ્વરૂપ અનુકંપ્યત્વ દયાપાત્રતા તો સાધુમાં અપ્રામાણિક જ છે. માટે કોઈ દોષ નથી. (આશય એ છે કે અનુકંપ્યત્વનો અર્થ પોતાને ઇષ્ટ એવા દુઃખોદ્વારના પ્રતિયોગી સ્વરૂપ દુઃખનું આશ્રયત્વ નથી. અર્થાત્ પોતાને ઇષ્ટ એવા દુઃખોદ્વારના પ્રતિયોગી દુઃખનો આશ્રય બનેલ વ્યક્તિ અનુકંપાપાત્ર નથી. પરંતુ પોતાની અપેક્ષાએ જે વ્યક્તિમાં હીનપણાનું ભાન થાય અને તે વ્યક્તિ જો પોતાને ઇષ્ટ એવા દુઃખોદ્વારના પ્રતિયોગી દુઃખનો આશ્રય હોય એવું ભાન થાય તો તે અનુકંપાપાત્રત્વપ્રકારક બુદ્ધિ કહેવાય. કોઈ શ્રાવક વગેરેને કોઈ માંદા સાધુ ભગવંતમાં દુઃખાશ્રયત્વપ્રકારક જ્ઞાન થાય તે જરૂર પ્રામાણિક अभ्रान्त = सत्य म्हेवाय. પરંતુ તેના બદલે પોતાની અપેક્ષાએ માંદા સાધુ ભગવંતમાં કોઈ શ્રાવકને હીનપણાની બુદ્ધિ હોવા સાથે સ્વેષ્ટ દુઃખોદ્વારના પ્રતિયોગી દુઃખના આશ્રયપણાનું ભાન થાય તો તે તો અપ્રામાણિક = મિથ્યા જ છે. માટે સુપાત્રમાં આવી અનુકંપ્યત્વબુદ્ધિ દાતારને અતિચારસંપાદક બને છે. તેથી પૂર્વે જે કહી ગયા કે - ‘સુપાત્રમાં અનુકંપાપાત્રતાની બુદ્ધિ અતિચારસંપાદક બને છે’- આ વાતને સ્વીકારવામાં કોઈ દોષ નથી. १. सिद्धान्तनिर्णयार्थः पूर्वपक्ष: फक्किका ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
=
=
=
=
=
=
www.jainelibrary.org
