Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 459

२८६
• सामायिकस्य कुशलाशयरूपता •
द्वात्रिंशिका - ४ / २४ भगवतः, इति नो महान् अयमित्याह- तदयुक्तं यतो नेदं परपरिकल्पितं कुशलं चित्तं समतृणमणिलेष्टुकाञ्चनानां ' सर्वसावद्ययोगनिवृत्तिलक्षणात् सामायिकादपि मुख्यम्, असद्भूताऽर्थविषयत्वात् ।। २३ ।। तथाहि
=
=
स्वधर्मादन्यमुक्त्याशा तदधर्मसहिष्णुता । यद्वयं कुशले चित्ते तदसम्भवि तत्त्वतः ।। २४ ।। स्वधर्मादिति । स्वधर्माद् अन्येषां जगत्प्राणिनां मुक्त्याशा = मुक्तिवाञ्छा (= अन्यमुक्त्याशा) तेषां = अन्येषां येऽधर्मा दुर्गतिहेतवस्तेषां सहिष्णुता ( = तदधर्मसहिष्णुता ) स्वस्मिंस्तत्फलाऽऽपत्त्या परदुःख परिजिहीर्षालक्षणा, यद् एतद् द्वयं कुशले चित्ते विषयीभवति तत्तत्त्वतोऽसम्भवि बुद्धानां कुशलं चित्तं भगवतः = तीर्थङ्करस्य न = नैवास्ति इति हेतोः नो नैव महान् अयं वीतराग इति आह । तदयुक्तं न हि परपरिकल्पितं बौद्धकल्पितं कुशलं चित्तं सामायिकादपि मुख्यम् प्रधानम्, असद्भूतार्थविषयत्वात् काल्पनिकार्थगोचरत्वात् । वस्तुतस्तु अस्मदभिमतं सामायिकमेव कुशलचित्तं सर्वथा निरवद्यत्वेन मनो- वाक्- कायविशुद्धत्वात् । तदुक्तं अष्टकप्रकरणे सामायिकञ्च मोक्षाङ्गं परं सर्वज्ञभाषितम् । वासीचन्दनकल्पानामुक्तमेतन्महात्मनाम् ।। निरवद्यमिदं ज्ञेयमेकान्तेनैव तत्त्वतः । कुशलाशयरूपत्वात् सर्वयोगविशुद्धितः । ← ( अष्टक २९/१-२ ) इति ।।४ / २३ |
=
बौद्धाभ्युपगतस्य कुशलचित्तस्य प्रातिभासिकविषयतामेवाभिव्यनक्ति - 'स्वधर्मादिति । सोपयोगित्वादत्र सटीकं कारिकायुगलं अष्टकसत्कमुपदर्श्यते । तथाहि मय्येव निपतत्वेतज्जगद्दश्चरितं यथा । ગ્રન્થકારશ્રી કહે છે કે આ વાત વ્યાજબી નથી. કારણ કે બૌદ્ધકલ્પિત કુશલ ચિત્ત સામાયિક કરતાં પણ ચઢિયાતું નથી. સર્વ સાવઘ પ્રવૃત્તિના ત્યાગ સ્વરૂપ સામાયિક છે. આવું સામાયિક કરનાર વ્યક્તિને मन घास अने रत्न, भाटीनुं ढेहुँ जने सोनुं- खा जधामां समानता होय छे. भाटी, भोती, अधीर, કાંચન વગેરે પુદ્ગલ સ્વભાવ હોવાથી સમાન જ છે. એવી દૃષ્ટિવાળા સાધકોએ સર્વ પાપપ્રવૃત્તિના પચ્ચક્ખાણરૂપ જે સામાયિક સ્વીકારેલ છે તેના કરતાં પણ બૌદ્ધમાન્ય કુશલચિત્ત નિમ્નકક્ષાનું છે, કારણ 3 तेनो विषय अस्पनिङ छे, वास्तवि नथी. (४/२३)
તે આ રીતે સમજવું.
ગાથાર્થ :- કુશલ ચિત્તમાં (૧) પોતાના ધર્મથી બીજાને મોક્ષ મળે તેવી આશા રહેલી છે તથા (૨) બીજાના પાપોની સહિષ્ણુતા રહેલી છે. આ બન્ને ચીજ તાત્ત્વિક રીતે અસંભવિત છે. (૪/૨૪) ટીકાર્થ :- ‘મારામાં આખા જગતના પાપો આવી પડો અને મારા પુણ્યથી તથા સચ્ચરિત્રથી બધા જીવોની મુક્તિ થાવ.' - આ પ્રકારનું કુશલચિત્ત ગૌતમબુદ્ધમાં તેમના અનુયાયીઓ સ્વીકારે છે. આ કુશલ ચિત્તમાં (૧) ‘પોતાના ધર્મથી જગતના પ્રાણીઓને મોક્ષ મળો.' એવી આશા છૂપાયેલી છે. તેમ જ (૨) દુર્ગતિના કારણભૂત એવા પાપકર્મો જે બીજા પ્રાણીમાં રહેલ છે તેનું ફળ પોતાને પ્રાપ્ત થવા દ્વારા બીજાઓને દુઃખમાંથી મુક્તિ મળો એવી અપેક્ષારૂપ પરદુઃખસહિષ્ણુતા રહેલી છે. પરંતુ આ બન્ને ચીજ વાસ્તવમાં અસંભવિત છે. કારણ કે બુદ્ધોની મુક્તિ તેમના શાસ્ત્રમાં પ્રતિપાદન કરેલ છે.
१. मुद्रितप्रतौ ' सवसा...' इत्यशुद्धः पाठः । २
=
=
मुद्रितप्रतौ 'परजि हीषालक्षर्णा' इत्यशुद्धः पाठः ।
=