Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 466

• बुद्धबुद्धेरात्मम्भरित्वसूचकत्वम् •
महत्त्वमित्याशङ्क्यते तदप्यसङ्गतम्, तच्चित्तस्यैवाऽनतिकुशलत्वेन' मोहाऽनुगतत्वाऽविशेषादित्यभिप्रायवानाह
सत्त्वधीरपि या स्वस्योपकारादपकारिणि । सात्मम्भरित्वपिशुना पराऽपायाऽनपेक्षिणी ।। २६ ।। सत्त्वधीरिति । याऽपि बुद्धस्य अपकारिणि = स्वमांसभक्षकव्याघ्रादौ स्वस्योपकारात् कर्मकक्षकर्त्तनसाहाय्यककरणलक्षणात् सत्त्वधीः साऽऽत्मानमेव न परं बिभर्ति पुष्णातीत्यात्मम्भसूचयतीति आत्मम्भरित्वपिशुना परेषां स्वमांसभक्षकव्याघ्रादीनामपायान् दुर्गतिगमनादीन्नाऽपेक्षत इत्येवंशीला (= परापायाऽनपेक्षिणी ) । तथा चाऽत्राऽऽत्मम्भरित्वं पराऽपायाऽनपेक्षत्वं च महद् दूषणमिति भावः । तदुक्तं
रिस्तत्त्वं पिशुन
अपकारिणि' सद्बुद्धिर्विशिष्टाऽर्थप्रसाधनात् ।
=
आत्मम्भरित्वपिशुना परा ( ? तद) पायानपेक्षिणी ।। (अष्टक २९/७ ) इति ।।२६।। रागेऽवसेयो न तु मोहोदयप्रयुक्तविकल्पात्मकभक्तिभावप्रयुक्तप्रार्थनास्वरूपः कुशलचित्तविधयाऽभिमतोऽसत्याऽमृषामनोयोग इति न वीतरागे तादृशकुशलचित्तसम्भव इति भावनीयमिति दिक् ।।४ / २५ ।। सत्त्वधी: = महासात्त्विकधीः । आत्मम्भरित्व-परापायाऽनपेक्षत्वलक्षणदूषणद्वयसमर्थनार्थमष्टकसंवादमाह- ' अपकारिणी'ति । तद्वृत्तिश्चैवम् अपकारिणि ' अपकारकरणशीले बुद्धमांसभक्षके व्याघ्रादौ दुर्जने वा विषयभूते, सन् शोभनोऽयमिति बुद्धिर्मतिः = 'सद्बुद्धिः', कुत इत्याह विशिष्टार्थस्य पीडोत्पादकतया कर्मकक्षकर्त्तनसाहाय्यककरणतः सकलशरीरनिर्वृतिहेतुभूतसर्वज्ञतासौधशिखरारोहणलक्षणस्य प्रधानवस्तुनः प्रसाधनं निष्पादनं विशिष्टार्थप्रसाधनं तस्मात्, या सद्बुद्धिः सा किमित्याह, आत्मानमेव બુદ્ધ મહાન છે - પરંતુ આ વાત પણ યોગ્ય નથી. કારણ કે ગૌતમબુદ્ધનું ચિત્ત મોહોદયથી ઘેરાયેલ હોવાથી અતિકુશલ નથી. આવા અભિપ્રાયથી ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે →
ગાથાર્થ :- પોતાનો અપકાર કરનાર ઉપર ઉપકાર કરવા દ્વારા જે સાત્ત્વિકબુદ્ધિ (= કુશલચિત્ત) ગૌતમબુદ્ધમાં ઈચ્છાય છે તે પણ સ્વાર્થની સૂચક છે અને બીજાને થનારા નુકશાનથી નિરપેક્ષ છે.(૪/૨૬) ટીકાર્થ :- પોતાનું માંસ ખાવા આવનાર વાઘ વગેરે જીવો વિશે ‘આ મારા કર્મસમૂહને તોડવામાં સહાય કરવાથી ઉપકારી છે’ આ રીતે ઉપકારગર્ભિત સાત્ત્વિકબુદ્ધિરૂપ અતિકુશલચિત્ત ગૌતમબુદ્ધમાં બૌદ્ધ લોકો માને છે. પરંતુ તે પણ બુદ્ધના સ્વાર્થનું જ સૂચક છે. કારણ કે તેનાથી પોતાના આત્મા ઉપર ઉપકાર થાય છે તે જ વિચાર તેમાં કેન્દ્રસ્થાને ગોઠવાયેલ છે. પરંતુ તેનાથી સ્વમાંસભક્ષક વાઘ વગેરે જીવોને કર્મબંધ, દુર્ગતિગમન વગેરે શું શું નુકશાન થશે ? તેનો કોઈ વિચાર તેમાં રહેલ નથી. બીજાને મારી પ્રવૃત્તિ દ્વારા શું નુકશાન થશે ? એવા ખ્યાલથી નિરપેક્ષ હોવાના લીધે બુદ્ધના ચિત્તને અતિકુશલ કહી ન શકાય. આમ બુદ્ધના તથાવિધ ચિત્તમાં સ્વાર્થલંપટતા અને પરકીયનુકશાનથી નિરપેક્ષતા- આ બે મોટા દોષ રહેલા છે. માટે જ ગૌતમબુદ્ધમાં તેવી મહાનતા સ્વીકારવી ઉચિત નથી. અષ્ટકજીમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજી મહારાજે પણ જણાવેલ છે કે → વાઘ વગેરે અપરાધી જીવો ઉપર ‘આ મારા કર્મક્ષય, કેવલજ્ઞાન વગેરે પ્રયોજન સાધવામાં સહાયક થવાથી ઉપકારી છે.' આ પ્રકારની સત્બુદ્ધિ હકીકતમાં બુદ્ધના સ્વાર્થની સૂચક છે. કેમ કે તેમાં १. हस्तादर्शे 'कुशलत्वे' इति पाठः । २. हस्तादर्शे 'उपका...' इति पाठः ३. मुद्रितप्रतौ 'इति' पदं नास्ति ।
=
=
=
२९३