Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 462

२८९
• सामायिकस्य कुशलाशयरूपता • अतो मोहाऽनुगं ह्येतन्निर्मोहानामसुन्दरम् । बोध्यादिप्रार्थनाकल्पं सरागत्वे तु साध्वपि ॥२५॥ ___ अत इति । अतः = उक्तकुशलचित्तस्य तत्त्वतोऽसम्भव्यर्थविषयत्वाद् एतद्धि मोहाऽनुगं = मोहनीयकर्मोदयाऽनुगतं, मोहोदयाऽभावे हि समस्तविकल्पोत्कलिकावर्जितमेव चित्तं स्यादिति निर्मोहानां = वीतरागाणां असुन्दरम् । तथा च कुशलचित्तस्य न मुख्यत्वं, निर्मोहत्वविरोधादित्यर्थः। जगज्जीवाऽज्ञानाऽऽगमने सति स्वस्य सदा जडत्वापत्तेः अज्ञानित्वापत्तेर्वा न तादृशाशयस्य कुशलतेति शङ्कनीयम्, दुरन्तभवभ्रमणकारणस्य जगज्जीवानामधर्मस्य स्वस्मिन्नागमने सति स्वस्य प्रदीर्घसंसारित्वापत्तेर्न तादृग्भावनाया मोक्षाङ्गता सम्भवतीत्यपि तुल्यमिति दिक् ।
इदञ्चात्रावधेयम्- सुगतेन न स्वतः करुणया मार्गो दर्शितः अपि तु परप्रेरिततयैव । तदुक्तं आचाराङ्गवृत्तौ → मौद्गलि-स्वातिपुत्राभ्यां शौद्धोदनिं ध्वजीकृत्य (मार्गः) प्रकाशितः - (आ.२/५/ ९२ वृत्ति) इति । तदुक्तं आचारागचूर्णामपि → साति-मोग्गलेहि बुद्धवयीकरित्ता पगासितं - (आ.चू.२/ ५/९२) इति । वीतरागतीर्थकरैस्तु सार्वइयमुपलभ्य स्वत एव करुणया मोक्षमार्गः प्रकाशित इति सर्वज्ञतीर्थकृतामेव परमार्थतो महत्त्वं पर्यवस्यतीति भावनीयम् ।।४/२४।।
तर्हि किमेतादृशकुशलचित्तमेकान्तेनाऽशोभनमेव ? इत्याशङ्कायामनेकान्तवादमवलम्ब्याह- ‘अत' इति । मोहोदयाभावे हि समस्तविकल्पोत्कलिकावर्जितमेव = सकलसङ्कल्प-विकल्पसङ्क्षोभविहीनमेव चित्तं स्यात् इति हेतोः वीतरागाणां बौद्धकल्पितकुशलचित्तं असुन्दरं = अशोभनमेव । विहिताऽविहितयोरीषद्राग-द्वेषभावेऽपि सामायिकमालिन्याऽभ्युपगमात् । तदुक्तं योगशतके → पडिसिद्धेसु य देसे विहिएसु य ईसिरागभावे वि । सामाइयं असुद्धं, सुद्धं समयाए दोसुं पि ।। - (यो.श.१७) इति । सर्वत्र समभावे एव शुद्धसामायिकसम्भवात् । तदुक्तं → मोक्षे भवे च सर्वत्र निस्पृहोऽयं सदाशयः । प्रकृत्यभ्यासयोगेन तथाशुद्धेर्नियोगतः ।।
' વિશેષાર્થ :- જગતના પાપો પોતાનામાં આવે કે પોતાનો ધર્મ બીજા જીવોમાં જાય તે સંભવિત નથી. તેમ જગતના જીવોનું અજ્ઞાન પોતાનામાં આવે કે પોતાનું જ્ઞાન અજ્ઞાની જીવોમાં જાય તે પણ સંભવિત નથી જ. તેમ છતાં કરુણાભાવના હોવા માત્રથી પોતાના ધર્મથી જીવોની દુઃખમુક્તિની કામનાને કુશલચિત્ત માનવામાં આવે તો પોતાના જ્ઞાનથી જગતના જીવો જ્ઞાની બને અને તેમનું અજ્ઞાન પોતાનામાં આવો-એવી કામનાને પણ કુશલચિત્ત કહેવું જોઈએ. પરંતુ હકીકત એ છે કે અજ્ઞાનગ્રસ્ત ચિત્તને કે અજ્ઞાનકામનાયુક્ત ચિત્તને કોઈ કુશલચિત્ત કહેતું નથી. તેમ પાપગ્રસ્ત ચિત્તને કે પાપકામનાયુક્ત ચિત્તને ५४दुशलायत्त 30 न शय. (४/२४)
ગાથાર્થ:- માટે આ કુશલચિત્ત મોહગ્રસ્ત છે. નિર્મોહી પુરુષોને તે ઉચિત નથી. સરાગ અવસ્થામાં તો બોધિ વગેરેને પ્રાર્થના સમાન તે સુંદર પણ બની શકે. (૪/૨૫)
ટીકાર્થ:- બૌદ્ધદર્શિત કુશલચિત્તનો વિષય પારમાર્થિક રીતે અસંભવ હોવાથી તે કુશલચિત્ત મોહનીયકર્મના ઉદયથી ઘેરાયેલ છે. મોહનીયકર્મનો ઉદય ન હોય તો તમામ પ્રકારના સંકલ્પ-વિકલ્પના તરંગોથી રહિત જ ચિત્ત હોય. માટે નિર્મોહી એવા વીતરાગ તીર્થકરો માટે તેવું મોહગ્રસ્ત કુશલચિત્ત હોવું અનુચિત જ છે. આથી એમ કહી શકાય છે કે કુશલચિત્ત સર્વશ્રેષ્ઠ નથી, કારણ કે નિર્મોહીપણાનું કે વિરોધી છે.