Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
• सङ्ग्रहनयमतद्योतनम् •
२४९
जन्यत्वाद्, आदिना स्वभावादिग्रहः, 'नाऽत्र = जगत्कर्तृत्वे मानता = प्रमाणता । उक्तश्रुतावक्षरप्रशासनपदयोः सङ्ग्रहाऽभिमतैकात्म-तद्धर्मपरतया नाऽनुपपत्तिः ।
किञ्च प्रयत्नवदीश्वरसंयोगमात्रस्य धारकत्वेऽतिप्रसङ्गः ।
तिपदगतेनाऽऽदिशब्देन स्वभावादिग्रहः = ब्रह्माण्डादिस्वभाव-घनोदध्यादिपरिग्रहः । ' धृत्यादेरपि जगत्कर्तृत्वे न प्रमाणता' इत्यन्वयः। ननूक्तश्रुतेरेव प्रमाणत्वादीश्वरे जगत्कर्तृत्वसिद्धिरिति चेत् ? न उक्तश्रुतौ ‘एतस्य चाक्षरस्य’ इति बृहदारण्यकोपनिषद्वचने अक्षर - प्रशासनपदयोः सङ्ग्रहाभिमतैकात्मतद्धर्मपरतया सङ्ग्रहनयमान्याऽद्वितीयात्मतत्त्व-तत्पुण्यगोचरबोधजननेच्छ्योच्चरितत्वेन न = नैव अनुपपत्तिः = असङ्गतिः । 'एगे आया' (स्था.१/१/२) इति स्थानाङ्गसूत्रप्रतिपादितमनेकान्तवादघटकीभूतसङ्ग्रहनयाभिप्रेतमेकात्मतत्त्वमक्षरपदद्योतितम्, जीवानां नित्यत्वेनाऽक्षरपदवृत्तिविषयत्वसम्भवात्, आत्मत्वजात्यपेक्षयैकत्वस्यापि तत्राऽबाधात्। आत्मगतस्य पुण्यलक्षणस्य धर्मस्यापि सङ्ग्रहनयापेक्षयैकत्वं प्रकर्षेण शासनकारणतया च प्रशासनपदबोध्यत्वमप्यनाविलम्। ततश्च ब्रह्माण्डादिधृतेः सङ्ग्रहनयाभिमतैकात्मपुण्यजन्यत्वमुक्तश्रुत्या बोध्यत इत्यर्थः फलितः ।
=
एतेन ब्रह्माण्डादिधृतेः धर्मजन्यत्वे 'एतस्य चाक्षरस्य' इत्यादिबृहदारण्यकोपनिषदनुपपत्तिरपि परिहृता । अनेनोक्तश्रुत्येश्वरीयकृतेः प्रयत्नवदीश्वरसंयोगस्य वा ब्रह्माण्डादिधृतिकारणत्वमप्रामाणिकमिति द्योतितम् । किञ्च प्रयत्नवदीश्वरसंयोगमात्रस्य केवलं कृतिमदीशसंयोगस्य धारकत्वे ब्रह्माण्डादिधृतिजनમતલબ એ છે કે ટેબલ, ખુરશી વગેરે ભારે પદાર્થોને આકાશમાં અદ્ધર ટકાવી રાખવા માટે તેને પકડી રાખવા પડે છે. તેને પડતા અટકાવનાર ધારક હસ્તસંયોગ છે. એ જ રીતે ભારેખમ બ્રહ્માંડ વગેરેને પડતા અટકાવનાર પણ કોઈક ધારક સંયોગ હોવો જોઈએ. એ સંયોગ જેના પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થયેલ હોય તેનું નામ ઈશ્વર - આમ નૈયાયિકનું અહીં તાત્પર્ય છે. પરંતુ જૈનદર્શન મુજબ તો ધર્મના પ્રભાવથી અને લોકસ્વભાવથી બ્રહ્માંડ, પૃથ્વી, સૂર્ય, ચંદ્ર વગેરે આકાશમાં અદ્ધર રહે છે. માટે તે પડતા નથી. માટે તેના કારણરૂપે ઈશ્વરીય પ્રયત્નને માનવાની કોઈ આવશ્યકતા રહેતી નથી. આમ બ્રહ્માંડની ધૃતિ કે સ્થિતિ દ્વારા જગતકર્તાની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી.)
=
उक्त । ईश्वरीय प्रयत्नने ब्रह्मांडधार न मानवा छतां 'एतस्य...' त्याहि स्व३५ बृहद्वारस्य ઉપનિષદ્ની અસંગતિ નહિ થાય. કારણ કે તેની સંગતિ કરવા માટે એમ કહી શકાય છે કે તેમાં ‘અક્ષર' શબ્દ સંગ્રહનયને માન્ય એકાત્મપરક તથા ‘પ્રશાસન’ પદ સંગ્રહનયઅભિપ્રેત એકાત્મધર્મપરક = એકાત્મગત પુણ્યસૂચક માનીને અર્થઘટન કરી શકાય છે. અનેક આત્માઓમાં રહેલ સાધારણ ગુણધર્મને લક્ષમાં રાખીને તે બધાનો એકરૂપે સંગ્રહ કરવાનું કામ સંગ્રહ નય કરે છે. તેથી ઉપરોક્ત ઉપનિષદ્ વચનનું અર્થઘટન આ પ્રમાણે થશે કે ‘હે ગાર્ગી ! જીવના પુષ્યનિમિત્તે પૃથ્વી અને સ્વર્ગ ધારણ કરાય છે.' સંગ્રહ નયના અભિપ્રાયે આત્મત્વરૂપે અનેક આત્માઓનું ગ્રહણ થશે. તેથી વ્યવહારમાં તાત્પર્યાર્થ એવો લિત થશે કે જીવોનાં પુણ્ય નિમિત્તે પૃથ્વી અને સ્વર્ગ ધારણ કરાય છે.’
किञ्च । वणी जी वात से छे } प्रयत्नविशिष्ट ईश्वरना जेवण संयोगने पृथ्वी, स्वर्ग,
१. हस्तादर्शे 'मात्र' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे '... गमस्य' इति त्रुटितोऽशुद्धश्च पाठः ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
=
=
=
www.jainelibrary.org
