Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 421

२४८
• ईशसंयोगस्य ब्रह्माण्डधारकत्वविमर्शः •
द्वात्रिंशिका -४/१२
त्नाऽऽश्रयतया जगत्कर्तृत्वसिद्धिः । तथा च श्रुतिः 'एतस्य चाऽक्षरस्य प्रशासने गार्गि' ! द्यावापृथिवी विधृते तिष्ठतः' (बृहदारण्यक-८/३/९) इत्यत आह
धृत्यादेरपि धर्मादिजन्यत्वान्नाऽत्र मानता । कृतित्वेनापि जन्यत्वाच्चेत्यन्यत्रैष विस्तरः ।। १२ ।। धृत्यादेरिति । धृत्यादेरपि धृतिः पतनप्रतिबन्धकः संयोगः आदिना स्थितिग्रहः, धर्मादिधृतिरस्मदादिप्रयत्नजन्या तथैव गुरुत्वशालिनो ब्रह्माण्डादेः धृतेरपि कृतिजन्यत्वेन भवितव्यम् । इति हेतोः निरुक्तात् अनुमानात् ब्रह्माण्डादिधारकप्रयत्नाऽऽश्रयतया = ब्रह्माण्डादिधृतिजनककृत्याश्रयविधया ईश्वरे जगत्कर्तृत्वसिद्धिः । तथा च श्रुतिः बृहदारण्यकोपनिषदुक्तिः 'एतस्येति ।
=
साम्प्रतन्तु → एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि ! सूर्याचन्द्रमसौ विधृतौ तिष्ठतः, एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि ! द्यावा - पृथिव्यौ विधृते तिष्ठतः, एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि ! निमेषा मुहूर्त्ता अहोरात्राण्यर्धमासा मासा ऋतवः संवत्सरा इति विधृताः तिष्ठन्ति एतस्य वा अक्षरस्य प्रशासने गार्गि ! प्राच्योऽन्या नद्यः स्पन्दन्ते श्वेतेभ्यः पर्वतेभ्यः प्रतीच्योऽन्या यां यां च दिशमनु ← (बृह.८/३/९) इत्येवं पाठः बृहदारण्यकोपनिषदि समुपलभ्यते । तथा च द्यावा - पृथिव्योः गुरुत्वादिपतनसामग्र्ग्रां सत्यामपि यदीयधारणानुकूलप्रयत्नेन पतनप्रतिबन्धः स एव भगवान् भवानीपतिः सिध्यतीति नैयायिकाऽऽशङ्कायां ग्रन्थकार आह- ' धृत्यादे 'रिति ।
आदौ तावत् धृतिं व्याख्यानयति धृतिः
पतनप्रतिबन्धकः संयोगः । पतनाभावो धृतिरिति बदरीनाथः । धर्मादिजन्यत्वादिति, यथा चैतत्तथा स्पष्टीभविष्यति अग्रे । आदिना ‘धर्मादिजन्यत्वादि’
વગેરેની કૃતિ = અપતન અથવા પતનનિષેધક સંયોગ એ પ્રયત્નજન્ય છે, કારણ કે તે કૃતિ છે. દા.ત. હવામાં ઘડાને કોઈ પકડી રાખે તો ઘડો પડતો નથી પણ અદ્ધર રહે છે. જેમ ઘડાની આ અવસ્થા
=
=
=
=
કૃતિ કોઈ વ્યક્તિના પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેમ બ્રહ્માંડ વગેરે અદ્ધર લટકે છે, નીચે પડતા નથી. તેથી તે ધૃતિ પણ કોઈકના પ્રયત્નથી ઉત્પન્ન થયેલ હોવી જોઈએ. એ પ્રયત્ન આપણો તો હોઈ ન શકે. માટે એ બ્રહ્માંડને અદ્ધર પકડી રાખનાર, પડવા ન દેનાર એવા પ્રયત્નના આશ્રય તરીકે ઈશ્વરને જ માની શકાય. આમ જગતકર્તારૂપે ઈશ્વરની સિદ્ધિ થઈ શકે છે. બૃહદારણ્યક ઉપનિષમાં પણ જણાવેલ છે કે ‘અવિનાશી ઈશ્વરના પ્રશાસનના નિમિત્તે જ, હે ગાર્ગી ! સ્વર્ગ અને પૃથ્વી નીચે પડવાના બદલે અદ્ધર પકડાયેલા સ્થિર રહે છે.' આમ ઉપનિષદ્ પણ સાક્ષી પૂરે છે કે બ્રહ્માંડ ઈશ્વરના प्रशासनना = ધારક પ્રયત્નના લીધે જ ટકી રહે છે.
નૈયાયિકની ઉપરોક્ત દલીલનું નિરાકરણ કરવા ગ્રન્થકારશ્રી ફરમાવે છે કે →
ગાથાર્થ :- ધૃતિ વગેરે પણ ધર્મ વગેરેથી જન્ય હોવાના લીધે ઈશ્વરના જગતકર્તૃત્વમાં પ્રમાણ બની શકતી નથી. કૃતિત્વસ્વરૂપે પણ કાર્યતા માન્ય હોવાથી જગતકર્તૃત્વમાં પ્રમાણ નથી. આમ આ બાબતનું અન્યત્ર વિસ્તારથી નિરૂપણ કરેલ છે. (૪/૧૨)
ટીકાર્થ :- બ્રહ્માંડને પડવા ન દેનાર સંયોગ = ધૃતિ અને બ્રહ્માંડની અદ્ધર સ્થિતિ પણ ધર્મ અને લોકસ્વભાવ વગેરેથી જન્ય હોવાના લીધે જગતકર્તૃત્વની સિદ્ધિમાં પ્રમાણભૂત નથી. (અહીં કહેવાનો १. हस्तादर्शे 'गार्गी' इत्यशुद्धः पाठः । २ हस्तादर्शे 'परितन इत्यशुद्धः पाठः ।