Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 419

२४६
• निराश्रयोपादानप्रत्यक्षमीमांसा • द्वात्रिंशिका-४/११ अपि चैवमुपादानप्रत्यक्षं निराश्रयमेव सिध्यतु, गुणस्य साश्रयकत्वव्याप्तौ मानाऽभावात्, क्षणमात्रमिव सदापि कस्यचिद् गुणस्यानाश्रयस्याऽवस्थितेर्वक्तुं शक्यत्वात् ।।११।। जं जं जे जे भावे परिणमइ पयोग-वीससा दव्वं । तं तह जाणाइ जिणो अपज्जवे जाणणा णत्थि।। - (आ.नि.७९४) इत्युक्तम् ।
ननु सकलकार्यजनकनित्यनानासर्वज्ञज्ञानस्वीकारापेक्षया लाघवात् सकलकार्यजनकनित्यैकेश्वरप्रत्यक्षमेवाभ्युपगन्तुमर्हतीति नैयायिकाऽऽशङ्कायामाह- 'अपि चेति । एवं = 'कार्यं प्रत्युपादानप्रत्यक्षत्वेन कारणते'ति नियमात् सकलकार्यजनकनित्यैकप्रत्यक्षसिद्धावपि तद् उपादानप्रत्यक्षं निराश्रयमेव सिध्यतु । ततश्च नेश्वरसिद्धिः । न च गुणत्वावच्छिन्नस्य साश्रयकत्वनियमात्तदाश्रयविधयेश्वरसिद्धिरिति शङकनीयम्, गुणस्य = गुणत्वावच्छिन्नस्य साश्रयकत्वव्याप्तौ = स्वसमवायिसहितत्वावच्छिन्नव्याप्यत्वे मानाभावात्, समवायिकारणनाशजन्य-गुणनाशस्थले क्षणमेकं निराश्रयस्य गुणस्योपलब्ध्या निरुक्तव्याप्तौ व्यभिचारात् । न च कारणस्य कार्योत्पादाऽव्यवहितपूर्वक्षणवर्तित्वनियमेनोपादाननाशसमये न गुणनाशः गुणोपादानकारणनाशपूर्वक्षणे गुणनाशहेत्वन्तराऽभावादिति गुणोपादाननाशोत्पत्तिलक्षणं क्षणमेकमेव गुणस्य निराश्रयत्वं सम्भवतीति नैयायिकेन वक्तव्यम्, क्षणमात्रमिव = स्वोपादाननाशोत्पत्तिसमकालीनं गुणचरमक्षणमात्रमिव सदाऽपि = सदैव कस्यचिद् गुणस्य = प्रकृते सकलकार्यजनकनित्यैकोपादानप्रत्यक्षलक्षणस्य अनाश्रयस्य = स्वसमवायिशून्यस्य अवस्थितेः = अवस्थानस्य वक्तुं शक्यत्वात् । अनन्तानां गुणानां क्षणमेकमिव नित्यस्यैकस्य प्रत्यक्षस्याऽनन्तक्षणं निराश्रयत्वे बाधकाऽभावान्न तदाश्रयविधयेश्वरसिद्धिरिति भावः । ના હોય અથવા અતીન્દ્રિયગોચર જ્ઞાન ગેરહાજર હોય. આમ કાર્યમાત્ર પ્રત્યે જ્ઞાનની કારણતા અમને માન્ય જ છે. શાસ્ત્રમાં પણ જણાવેલ છે કે “જે ચીજ જ્યારે જે પ્રકારે ભગવાને જોયેલી હોય તે ચીજ તે રીતે પરિણમે છે.” અર્થાત્ તે તે સમયે ઉત્પન્ન થનાર કાર્યો વીતરાગના જ્ઞાનને અનુસરે છે. આમ વીતરાગજ્ઞાન તમામ કાર્યો પ્રત્યે કારણ છે - એમ સિદ્ધ થાય છે.
વળી, કાર્યમાત્રના કારણ તરીકે ભલે ઉપાદાનપ્રત્યક્ષ સિદ્ધ થાય. પરંતુ તેના આશ્રય તરીકે ઈશ્વરની સિદ્ધિ કેવી રીતે થશે ? નિરાશ્રય = નિરાધાર એવા ઉપાદાનપ્રત્યક્ષની સિદ્ધિ થવાથી ઈશ્વર અસિદ્ધ જ રહેશે. અહીં નૈયાયિક એમ કહે કે – “જે જે ગુણ હોય છે તે પોતાના આશ્રમમાં જ રહેનાર હોય. આવો નિયમ છે. ટૂયણુક ઉપાદાનપ્રત્યક્ષ પણ ગુણ છે. માટે તેનો આધાર હોવો જ જોઈએ. જે તેનો આશ્રય બનશે તે જ ઈશ્વર કહેવાશે.” હું તો તે વાત વ્યાજબી નથી. આનું કારણ એ છે કે તેવો નિયમ માનવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી. તે આ રીતે - નૈયાયિક મતે ઘટના નાશથી થનાર ઘટ રૂપના ધ્વંસ પ્રત્યે ઘટનાશ કારણ છે. અર્થાતુ પ્રથમણે ઘટનાશ ઉત્પન્ન થશે. દ્વિતીય ક્ષણે ઘટરૂપનાશ ઉત્પન્ન થશે. આમ ઘટનાશક્ષણે ઘટરૂપ એક ક્ષણ માટે રહે છે. જેમ ઉપાદાનકારણના નાશની ક્ષણે તમામ ગુણો એક ક્ષણ માટે આશ્રય વિના = ઉપાદાન કારણ વગર રહે છે તેમ અનંત કાળ સુધી આધાર વિના પરમાણુપ્રત્યક્ષ ટકી રહે તેમાં કોઈ વાંધો લેવા જેવું નથી. આથી ઈશ્વરની સિદ્ધિ થવાની ओछ शस्यता नथी. (४/११)