Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
• व्यणुकोपादानप्रत्यक्षाश्रयतयेश्वरसिद्ध्यसम्भवः •
२४५ सामान्यत एव सिध्यतीति द्व्यणुकाद्युपादानप्रत्यक्षाऽऽश्रयतया जगत्कर्तृत्वं सेत्स्यती'त्यत आहज्ञानस्यैव च हेतुत्वेऽभ्युपगम्यमाने 'सिद्ध नः = अस्माकं सिद्धसाधनं, प्रवाहतस्तेषामनादित्वात् । तदिदमुच्यते → जं जहा भगवया दिटुं तं तहा विपरिणमइत्ति - (व्याख्याप्रज्ञप्ति-१।४।४१)। मान्यत एव = 'समवायसम्बन्धेन कार्य प्रत्युपादानप्रत्यक्षं विषयतासम्बन्धेन कारणमि'त्येवं सिध्यति । इत्थं सामान्यकार्यकारणभावसिद्धौ व्यणुकस्याऽपि कार्यत्वात्तत्कारणविधया तदुपादानपरमाणुगोचरप्रत्यक्षं सिध्यति । तच्चाऽस्माकं न सम्भवति, अस्मत्समवेतप्रत्यक्षं प्रति महत्त्वस्य कारणत्वात्, परमाणोश्च महत्त्वशून्यत्वात् । इति हेतोः व्यणुकाधुपादानप्रत्यक्षाऽऽश्रयतया ईश्वरः सेत्स्यति, तस्मिंश्च जगत्कर्तृत्वं सेत्स्यति इति = एवं प्रकारेण नैयायिकेनोद्भाविते ग्रन्थकृद् आह- ज्ञानस्यैव च = उपादानप्रत्यक्षस्यैव हि हेतुत्वे = कार्यहेतुत्वे सिद्धे अस्माकं स्याद्वादिनां सिद्धसाधन एव, प्रवाहतः = सर्वक्षेत्रापेक्षप्रवाहमाश्रित्य तेषां = सर्वज्ञानां अनादित्वात् = नित्यत्वात् ।।
तथा च जगत्कर्तृत्वसिद्धिः कदलीफलन्यायेन नैयायिकाभिमतैकेश्वरसिद्धिनाशिनी विज्ञेया। न च द्व्यणुकादावुपादानप्रत्यक्षकारणत्वोपगमेऽपसिद्धान्तः स्याद्वादिनामिति वक्तव्यम्, घटादेः कुलालादिकृत्यनुसरणे कुलालादिकृतिजन्यत्ववत् व्यणुकादेः सर्वज्ञज्ञानानुसरणे सर्वज्ञज्ञानजन्यत्वस्य सिद्धेः । न चैतदनुसरणमेवाऽसिद्धमिति शङ्कनीयम्, तदिदमुच्यते 'जं जहा भगवया दिटं तं तहा विपरिणमइत्ति' । व्याख्याप्रज्ञप्तौ अपि → जहा जहा तं भगवया दिटुं तहा तहा तं विप्परिणमिस्सति - (व्या.प्र.१/ ४/४१) इत्यादिना स्पष्टमेव वीतरागज्ञानानुसरणं सर्वभावानामावेदितम् । आवश्यकनियुक्तौ अपि → લાઘવ છે. તેમ જ કોઈ વ્યભિચાર (એટલે કે કારણની ગેરહાજરીમાં કાર્યનું ઉત્પન્ન થવું અથવા કારણ હાજર થવા છતાં પણ કાર્ય ઉત્પન્ન ન થવું. આવો દોષ) પણ આવતો નથી. માટે કાર્ય અને ઉપાદાનપ્રત્યક્ષ વચ્ચે સામાન્યરૂપે જ કાર્યકારણભાવ સિદ્ધ થાય છે. જેને ઘટના ઉપાદાનકારણનું પ્રત્યક્ષ ન હોય તે
ક્યારેય ઘડો બનાવી શકતો નથી. આવું દરેક કાર્ય માટે માનવું જરૂરી હોવાથી ઉપરોક્ત કાર્યકારણભાવ સામાન્યરૂપે સિદ્ધ થાય છે. જેમ ઘડો કાર્ય છે તેમ તૂયણુક પણ કાર્ય છે. તેથી તેના ઉપાદાન કારણનું પ્રત્યક્ષ જેને હોય તે જ વ્યક્તિ હયણુકને ઉત્પન્ન કરી શકે. હુયણુક અતીન્દ્રિય છે અને તેના ઉપાદાનકારણભૂત પરમાણુઓ પણ અતીન્દ્રિય છે. આથી આપણને તેનું પ્રત્યક્ષ ન થઈ શકે. પરંતુ સર્વજ્ઞ એવા ઈશ્વરને જ પરમાણુપ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. અથવા હૂયણુકના કારણ તરીકે માન્ય એવા પરમાણુપ્રત્યક્ષના આશ્રયરૂપે જ ઈશ્વરની સિદ્ધિ થશે. પરમાણુપ્રત્યક્ષના આશ્રયભૂત ઈશ્વરને જ યણુકના કર્તા માની શકાય. જે યણુક વગેરેના કર્તા છે. તે જ જગતકર્તા છે. આમ જગતકર્તા તરીકે ઈશ્વરની સિદ્ધિ થાય છે.
સ્વાલાદી :- આ રીતે સામાન્ય કાર્યકારણભાવ દ્વારા ઉપાદાનપ્રત્યક્ષસ્વરૂપ જ્ઞાનને જ કાર્ય પ્રત્યે કારણ માનવાનું તમે સિદ્ધ કરી રહ્યા છો. પરંતુ અમે તો જ્ઞાનને કારણે માનીએ જ છીએ. અમે જે માનીએ છીએ તેને જ સાધવાનો તમે પ્રયત્ન કરેલ હોવાથી તમને સિદ્ધસાધન નામનો દોષ લાગુ પડશે. જેમ કાર્યો અનાદિ કાળથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેમ સર્વજ્ઞ ભગવંતો અને તેમના જ્ઞાન પણ પ્રવાહરૂપે અનાદિ કાળથી વિદ્યમાન છે. ભૂતકાળમાં કોઈ પણ એવો સમય ન હતો કે જે સમયે સર્વજ્ઞ વિદ્યમાન १. मुद्रितप्रतौ 'सिद्धेः' इति पाठः, हस्तादर्श तु 'सिद्धौः' इति पाठः । २. यद्यथा भगवता दृष्टं तत्तथा विपरिणमति ।
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
