Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 416

• દ્ગાર્યતાવòમીમાંસ •
२४३ 'द्रव्यजन्यताऽवच्छेदकतया सिद्धं जन्यसत्त्वमेव कर्तृकार्यताऽवच्छेदकं भविष्यतीत्यत आहकर्तृत्वेन च हेतुत्वे ज्ञातृत्वेनाऽपि तद् भवेत् । ज्ञानस्यैव च हेतुत्वे सिद्ध नः सिद्धसाधनम् ॥११॥ यीभूता याः कुलाल-कुविन्दादिकृतयः तदव्यवहितोत्तरेषु घट-पटादिषु स्वाश्रयाऽव्यवहितोत्तरत्वसम्बन्धेन कृतित्वं तत्रैव च स्वजन्यप्रयत्नविषयत्वसम्बन्धेन कुलाल-कुविन्दादिः कर्ता वर्तत इति कार्य-कारणसामानाधिकरण्योपपत्तिः । कृतित्वस्य जातित्वेन कार्यताऽवच्छेदकेऽतिलाघवम् । क्षित्यादौ स्वाश्रयाऽव्यवहितोत्तरत्वसम्बन्धेन कृतित्वस्य विरहान्न तत्कर्तृविधयेश्वरसिद्धिः सम्भवति । न हि घटादिवत् क्षित्यादिकं पक्षीकृत्य कृतित्वहेतुना सकर्तृकत्वं साधयितुं शक्यते, हेतोः स्वरूपाऽसिद्धत्वाऽऽपातादिति स्याद्वादिनતાત્પર્યમ્ T૪/૧૦
ननु जन्यमात्रवृत्तिसत्त्वावच्छिन्नं प्रति द्रव्यस्य कारणत्वमिति नियमः प्रसिद्धः । नित्यद्रव्य-गुणव्यावृत्तये 'जन्ये'ति, सामान्य-विशेष-समवायाभावव्यावृत्तये च 'सत्त्वे ति, सामान्यादीनां सत्त्वजातिशून्यत्वान्न द्रव्यकार्यतापत्तिरिति भावः । ततश्च द्रव्यजन्यतावच्छेदकतया = द्रव्यनिष्ठकारणतानिरूपितायाः कार्यताया अवच्छेदकविधया सिद्धं जन्यसत्त्वमेव = सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन कार्यत्वविशिष्टसत्त्वमेव कर्तृकार्यतावच्छेदकं = कर्तृत्वावच्छिन्नकारणतानिरूपितायाः कार्यताया अवच्छेदकमिति जन्यसत्त्वविशिष्टतया क्षित्यादेः कर्तृतयेश्वरसिद्धिः भविष्यति इति नैयायिकशङ्कायां सत्यां ग्रन्थकृद् आह-'कर्तृत्वेने ति । यद्यपि કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક કૃતિત્વ ગુણધર્મ સ્વાશ્રયઅવ્યવહિતઉત્તરત્વ સંબંધથી ન રહેવાના લીધે તેના કર્તા તરીકે ઈશ્વરની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી. માટે ઈશ્વરને જગતકર્તા માનવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી. આ રીતે જગતકર્તા તરીકે કોઈને પણ માની શકાતા જ નથી તો પછી “વીતરાગ તીર્થકર જગતકર્તા ન હોવાથી મહાન નથી આવું કઈ રીતે કહી શકાય. માટે યથાર્થવખ્તત્વ ગુણધર્મ દ્વારા વીતરાગ તીર્થકરમાં સિદ્ધ થયેલ મહત્ત્વ અપ્રતિહત છે - એવું નિશ્ચિત થાય છે. (૪/૧૦)
અહીં નૈયાયિક વિદ્વાનો એમ કહે છે કે – કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક તરીકે કાર્યત્વ કે કૃતિત્વ નહિ પણ જન્યસત્ત્વ માન્ય કરવું. જે પદાર્થ જન્ય = કાર્ય હોય અને જેમાં સત્ત્વ = સત્તા જાતિ રહે તે જ પદાર્થમાં જન્ય સત્ત્વ રહેશે. જન્યસત્ત્વ = સામાનાધિકરણ્યસંબંધથી જન્યત્વ વિશિષ્ટ સત્ત્વ. જન્ય દ્રવ્ય, જન્ય ગુણ અને ક્રિયામાં જન્યત્વવિશિષ્ટસત્તા રહે છે. માટે ધરતી વગેરે જજ દ્રવ્યમાં કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક જ સત્ત્વ રહેવાથી તેના કર્તા તરીકે ઈશ્વરની સિદ્ધિ થઈ જશે. વળી જન્યસત્ત્વને કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક માનવામાં ફાયદો એ છે કે જન્યસત્ત્વ દ્રવ્યજન્યતાઅવચ્છેદક તરીકે પ્રસિદ્ધ જ છે. તેની સિદ્ધિ માટે અન્ય પ્રમાણની આવશ્યકતા નથી. દ્રવ્યના કાર્યભૂત અનિત્ય દ્રવ્ય, ગુણ, ક્રિયામાં જન્યત્વ અને સત્ત્વ રહેતા હોવાના લીધે જન્યસત્ત્વ અર્થાત્ જન્યત્વવિશિષ્ટસત્ત્વ દ્રવ્યકાર્યતાઅવચ્છેદક તરીકે માન્ય બની શકે છે. તેને જ કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક તરીકે સ્વીકારવાથી ધરતી, પર્વત વગેરેના કર્તાની સિદ્ધિ થશે. કારણ કે તે બધા જન્યસત્ પદાર્થો છે. તેના કર્તાનું નામ જ ઈશ્વર છે. આ રીતે જગતકર્તા તરીકે ઈશ્વરસિદ્ધિમાં કોઈ વાંધો નહિ આવે. ૯
નૈયાયિકની ઉપરોક્ત શંકાનું નિરાકરણ કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે કે –
ગાથાર્થ :- કર્તુત્વરૂપે હેતુતા માનવામાં આવે તો જ્ઞાતૃત્વ રૂપે પણ હેતુતા બની શકશે. અને જ્ઞાન જ १. हस्तादर्शविशेषे 'द्रव्यजन्यतावच्छेदकत्वोचित्याच्च' इति त्रुटितोऽशुद्धश्च पाठः । २. मुद्रितप्रतौ 'कर्तृकार्यत्वा...' इति पाठान्तरम्। ૩. હસ્તાકર્ષે “સિદ્ધ નિઃ' ફત્યશુદ્ધ: 8: |