Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 424

• ईशज्ञानादेर्धारकत्वापत्त्या गौरवम् •
२५१
यदि न स्वजनकवृत्तिधारणाऽवच्छिन्नविशेष्यताया धारणाऽवच्छिन्नविशेष्यताया' एव वा धारकता - वच्छेदकसम्बन्धत्वमभ्युपगम्यते ।
तदभ्युपगमे च तज्ज्ञानेच्छेयोरपि धारकत्वाऽऽपत्तौ गौरवात् ।
प्रत्
ननु धारणानुकूल प्रयत्नवदीश्वरसंयोगस्य समवायेन धृतिकारणत्वे व्यभिचारात् स्वजनकवृत्तिधारणावच्छिन्नविशेष्यतासम्बन्धेन तत्त्वाभ्युपगमे कोऽपि दोषो नास्ति । तथाहि स्वपदेन तादृशसंयोगस्य ग्रहणम्, संयोगत्वावच्छिन्नस्यानेकवृत्तित्वनियमात् महेशवत् ब्रह्माण्डस्यापि तत्कारणत्वम्, ब्रह्माण्डं धारणीयमिति तादृशप्रयत्नस्य विशेष्यता ब्रह्माण्डे, विशेष्यतावच्छेदकता च धारणस्य । ततश्च तादृशसंयोगजनके ब्रह्माण्डे धारणावच्छिन्नविशेष्यता वर्तते । अत एव धारणाऽनुकूलप्रयत्नवदीश्वरसंयोगः स्वजनकवृत्तिधारणावच्छिन्नविशेष्यतासम्बन्धेन ब्रह्माण्डे वर्तते, न तु शर-शकट-मुकुट- घट-पट-तटादाविति ब्रह्माण्ड एव तादृशधृतिरुत्पद्यते न त्वन्यत्र । अतो न समराङ्गणे शराऽनापाताऽऽपत्तिः। यद्वा लाघवेनाऽस्तु धारणावच्छिन्नेश्वरप्रयत्नस्यैव धारणावच्छिन्नविशेष्यतासम्बन्धेन धृतिकारणता । तथापि न शराऽनापातापत्तिः; तादृशप्रयत्नेन स्वविशेष्यस्य ब्रह्माण्डस्यैव धारणीयत्वात् धारणावच्छिन्नविशेष्यताया ब्रह्माण्ड एव वर्तनात् । अतः धारणावच्छिन्नविशेष्यतासम्बन्धेन धारणावच्छिन्नेश्वरप्रयत्नस्याऽपि ब्रह्माण्ड एव सत्त्वात्तत्रैव धृतिरुत्पद्यते, न त्वन्यत्र । अतो न समराङ्गणे शरधृत्यापत्तिरिति नैयायिकेनोच्यते चेत् ?
=
मैवम्, आद्यकल्पे गौरवेण द्वितीयकल्पस्याऽवश्यस्वीकर्तव्यत्वे तदभ्युपगमे च धारणावच्छिन्नविशेष्यतासम्बन्धेन धारणावच्छिन्नेश्वरप्रयत्नस्यैव धृतिकारणत्वाङ्गीकारे हि तज्ज्ञानेच्छयोरपि = धारणावच्छिन्नेश्वरज्ञानतादृशेच्छयोरपि विनिगमनाविरहेण धारकत्वाऽऽपत्तौ = धृतिकारणत्वापत्तौ गौरवात् = कारणसङ्ख्याઉપરોક્ત સંબંધથી ધારક સંયોગ રહેલ ન હોવાથી તેનું પતન થવામાં કોઈ વાંધો નહિ આવે.
જો કે ધારણાઅવચ્છિન્ન ઈશ્વરપ્રયત્ન કરતાં ધારણાનુકૂલપ્રયત્નવિશિષ્ટઈશ્વરસંયોગને ધારક માનવામાં કારણતાઅવચ્છેદક ગૌરવ આવે છે. માટે જ નૈયાયિક લાઘવસહકારથી ધારણાઅવચ્છિન્ન ઈશ્વરપ્રયત્નને ધારક માને છે. પરંતુ તેને ધારક માનવામાં પણ દોષ એ જ આવશે કે પતનશીલ પાંદડા વગેરેમાં ગમે તે સંબંધથી તે પ્રયત્ન રહી જવાના લીધે તેનું પતન નહિ થઈ શકે. માટે ધારણાવચ્છિન્ન ઈશ્વરીયપ્રયત્નને ધારણાવચ્છિન્ન વિશેષ્યતા સંબંધથી જ પ્રતિબંધક માનવો પડશે. ધારણાવચ્છિન્ન ઈશ્વરીય પ્રયત્ન ધારણાઅવચ્છિન્નવિશેષ્યતા સંબંધથી પર્વત વગેરેમાં રહે છે, નહિ કે પતનશીલ પાંદડા વગેરેમાં. માટે પાંદડા વગેરે નહિ પડવાની આપત્તિ નહિ આવે. આમ નૈયાયિકે એવું માનવું પડે છે કે ધારણા અવચ્છિન્ન વિશેષ્યતાસ્વરૂપ ધારકતા અવચ્છેદક સંબંધથી ધારણાઅવચ્છિન્ન ઈશ્વરીયપ્રયત્ન ધારક છે.
तदभ्यु । परंतु नैयायिनी उपरोक्त मान्यता व्याजी भगाती नथी. आरए। } उपरोक्त संबंधथी ધારણાઅવચ્છિન્ન ઈશ્વર પ્રયત્નને જેમ નૈયાયિક ધારક માને છે તેમ ધારણાવચ્છિન્નઈશ્વરીય જ્ઞાનને, ઈશ્વરીય ઈચ્છાને પણ ઉપરોક્ત સંબંધથી કારણ માની શકાય છે. ‘તથાવિધ પ્રયત્ન ધારક છે અને તથાવિધ જ્ઞાન કે ઈચ્છા ધારક નથી' એવું કહેવામાં કોઈ તર્ક કે તથ્ય નથી. આમ ઉપરોક્ત સંબંધથી ઈશ્વરીય જ્ઞાન, ઈચ્છા, પ્રયત્ન ત્રણેયને બ્રહ્માંડ વગેરેના ધારક માનવા પડશે. અને એવું માનવામાં ઘણું ગૌરવ
१. मुद्रितप्रतौ 'धारणावच्छिन्नविशेष्यताया' इति पदं नास्ति । २. हस्तादर्शे 'ज्ञान- क्रिस्थयो' इत्यशुद्धः पाठः ।