Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 427

२५४
• फलमुखगौरवस्याऽपि दोषत्वम् • द्वात्रिंशिका-४/१२ तथा कृतित्वेनापि जन्यत्वाच्च न जगत्कर्तृत्वसिद्धिः । कृतित्वाद्यवच्छिन्ने इच्छादेर्हेतुत्वान्नित्यकृत्यादौ मानाऽभावात्, जन्यत्वस्य 'कार्यताऽवच्छेदककोटौ प्रवेशे गौरवात्, फलमुखस्याऽपि तस्य क्वचि-द्दोषत्वात् ।
प्रकृत एव हेत्वन्तरमाह- 'तथेति । कृतित्वेनापि रूपेण कृतेः जन्यत्वाच्च = कार्यत्वाद्धि ईश्वरे कृत्यनुकूलकृतिः स्वीकर्तव्या स्यात्, कुलाले घटानुकूलकृतिवत् । न चेशे नैयायिकेन द्वितीया कृतिर
ङ्गीक्रियत इति जगत्कारणीभूतकृतिजनककृतिविरहात् जगदीशे न = नैव जगत्कर्तृत्वसिद्धिः सम्भवति । न च जगत्कारणीभूतकृतेर्नित्यत्वाभ्युपगमानायं दोष इति वक्तव्यम्, कृतित्वाधवच्छिन्ने = कृतित्वेच्छात्वावच्छिन्नं प्रति इच्छादेः = यथाक्रममिच्छा-ज्ञानयोः हेतुत्वात् = समवायसम्बन्धेन कारणत्वात् नित्यकृत्यादौ मानाभावात् ।।
ननु जन्यकृतित्वाद्यवच्छिन्नं प्रत्येवेच्छादेर्हेतुत्वोपगमान्नित्यकृत्यादौ बाधकाऽभावादिति चेत् ? न, इत्थं जन्यत्वस्य कार्यताऽवच्छेदककोटौ = इच्छादिजन्यतावच्छेदककुक्षौ प्रवेशे कृते सति गौरवात् = कार्यतावच्छेदकशरीरगौरवाऽऽपातात् । न च प्रकृतगौरवस्य फलमुखत्वान्न दोष इति वक्तव्यम्, फलमुखस्यापि = कार्यकारणभावनिश्चयोत्तरकालीनस्य कार्यकारणभावनिर्वाहकस्यापि तस्य = गौरवस्य क्वचित् = वादिप्रतिवाद्यन्यतरानङ्गीकृतजन्यजनकभावस्थले दोषत्वात् । यत्र वादि-प्रतिवादिनोर्न काचिद् विप्रतिपत्तिः तत्रैव फलमुखगौरवस्याऽदूषणत्वम् । प्रकृते तु जगत्कर्तृत्वसिद्धिकृते नैयायिकेन जन्यत्वनिवेशः कार्यता
જગફ્તત્વસાધક કૃતિની મીમાંસા પૂર્વપક્ષ :- પર્વત, બ્રહ્માંડ વગેરે ઉત્પન્ન કરવાનું આપણે કોઈ ગજું નથી. તેને ઉત્પન્ન કરવા આપણો પ્રયત્ન કામ લાગી ન શકે. જેના પ્રયત્નથી = કૃતિથી પર્વત, બ્રહ્માંડ વગેરે ઉત્પન્ન થયેલા છે તેને અમે ઈશ્વર કહીશું. આમ ઈશ્વરમાં જગતકર્તુત્વની સિદ્ધિ થવામાં કોઈ બાધ નહિ આવે.
61२५३ :- मा पात व्याणी नथी. 34 3 तमाम इति = प्रयत्न तो ४न्य = 12 . કૃતિ કૃતિત્વરૂપે જન્ય છે. માટે ઈશ્વરની કૃતિને પણ જન્ય માનવાની આપત્તિ આવશે. પરંતુ તૈયાયિક તો ઈશ્વરમાં નિત્ય કૃતિ માનીને ઈશ્વરને જગતકર્તા માને છે. માટે ઈશ્વરમાં જગતકર્તુત્વ સિદ્ધ નહિ થાય. વળી, કૃતિત્વરૂપે કૃતિ પ્રત્યે ઈચ્છા હેતુ હોવાથી ઈશ્વરીય કૃતિને નિત્ય માની શકાતી નથી. કારણ કે ઈચ્છાકાર્યતાઅવચ્છેદકીભૂત કૃતિત્વ ગુણધર્મ તેમાં રહેલો છે.
નૈયાયિક :- ઈચ્છાકાર્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ કૃતિત્વ નથી પણ જન્યકૃતિત્વ છે. ઈશ્વરની કૃતિ નિત્ય છે, અજન્ય છે, અન્ય નથી. માટે ઈશ્વરીય કૃતિમાં ઈચ્છાકાર્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ નહિ રહે. તેથી તેને ઈચ્છાન્ય માનવાની આપત્તિ નહિ આવે.
સ્યાદ્વાદી :- ઈચ્છાના કાર્યતાઅવચ્છેદક ધર્મમાં આ રીતે જન્યત્વને પ્રવેશ કરાવીને જન્યત્વવિશિષ્ટકૃતિત્વને ઈચ્છાકાર્યતાઅવચ્છેદક માનવામાં ગૌરવ છે. માટે તૈયાયિકની આ વાત માન્ય કરી શકાય તેમ નથી. “આ ગૌરવ ફલમુખ હોવાથી દોષરૂપ નથી.” એમ પણ તૈયાયિક કહી શકે તેમ નથી. કારણ કે ફલમુખ ગૌરવ પણ ક્યારેક દોષરૂપ બને છે. અર્થાત્ વાદી-પ્રતિવાદી ઉભયને માન્ય ન હોય તેવું ગૌરવ દોષરૂપ જ ગણાતું હોવાથી ઉપરોક્ત ગૌરવ દોષાત્મક જ બનશે. १. मुद्रितप्रतौ 'कार्यत्वा..' इति पाठान्तरम् ।