Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 417

२४४
• ज्ञातृत्वेन हेतुताविचारविमर्शः • द्वात्रिंशिका-४/११ कर्तृत्वेनेति । कर्तृत्वेन च हेतुत्वे ज्ञातृत्वेनाऽपि तद् = हेतुत्वं भवेत्, तथा चाऽनेककार्यकारणभावकल्पनमित्थमप्रामाणिकमिति भावः ।
'घट-तदुपादानप्रत्यक्षयोः कार्यकारणभावः कल्प्यमानः सामान्यव्यभिचाराऽनुपस्थिति-लाघवाभ्यां जन्यसत्त्वावच्छिन्ने कर्तृत्वेन हेतुत्वेऽपि ध्वंसकर्तृत्वाऽसिद्धेरीश्वरे जगत्कर्तृत्वमसिद्धमेव, घटपटादेरिव घटध्वंसादेरपि जगदन्तर्गतत्वात्तथापि स्फुटत्वादेतद्दोषमुपेक्ष्य प्रकारान्तरेण दूषयति - कर्तृत्वेन रूपेण च = हि जन्यसत्त्वावच्छिन्नं प्रति हेतुत्वे स्वीकृते सति अवश्यक्लृप्ततया ज्ञातृत्वेनापि रूपेण तद्धेतुत्वं = जन्यसत्त्वावच्छिन्नकारणत्वं भवेत् । अन्यथा कर्तृत्वावच्छिन्नकारणताऽनुपपत्तेः । न ह्युपादानज्ञानाऽपेतस्य तदुपादेयकर्तृत्वं सम्भवति। एवमेव चिकीर्षुत्वेनापि च तद्धेतुत्वं स्यात्, अवश्यक्लृप्तत्वात् । न हि चिकीर्षाविरहे तदुपादानज्ञानवताऽपि कार्याऽऽरम्भः कदापि क्वापि कथमपि सम्भवति । तथा च
अनेककार्यकारणभावकल्पनमित्थमप्रामाणिकमिति । जन्यसत्त्वाऽवच्छिन्ने द्रव्यत्वेन, कर्तृत्वेन, ज्ञातृत्वेन चिकीर्षुत्वेन च कारणताकल्पनं विनिगमनाविरहतया नैव प्रमाणसहकृतमिति भावः।।
ननु घटोपादानसाक्षात्कारे सति घटसत्त्वं, तदसत्त्वे च घटाभाव इत्येवमन्वय-व्यतिरेकाभ्यां घटत्वावच्छिन्नं प्रति घटोपादानप्रत्यक्षत्वेन कारणता कल्प्यते । इत्थं घट-तदुपादानप्रत्यक्षयोः कार्यकारणभावः कल्प्यमानः = अनुमीयमानः पट-तदुपादानप्रत्यक्षयोरपि लब्धावकाशः, सामान्यतोऽन्वय-व्यतिरेकव्यभिचाराऽग्रहात् । किन्त्वेवं घट-पटाद्यनन्तकार्यानुरोधात्तादृशानन्तकार्यकारणभावकल्पनागौरवं स्यात् । अतः सामान्यव्यभिचारानुपस्थिति-लाघवाभ्यां घट-पट-शकटादि-तदुपादानप्रत्यक्षसम्बन्धी कार्यकारणभावः साજો હેતુ તરીકે સિદ્ધ થાય તો અમને સ્યાદ્વાદીને) સિદ્ધ એવા પદાર્થની જ પ્રસ્તુતમાં સિદ્ધિ થશે.(૪/૧૧)
- तत्प३ अरता वियार . ટીકાર્થ :- જન્યસત પદાર્થ પ્રત્યે ઈશ્વરને નૈયાયિક વિદ્વાનો કર્તુત્વરૂપે કારણ માને છે તો તે જ રીતે જ્ઞાતૃત્વરૂપે પણ તેને કારણે માનવા જોઈએ. કારણ કે કાર્યમાત્ર પ્રત્યે નૈયાયિક મતાનુસાર કૃતિ કારણ છે તેમ જ્ઞાન પણ કારણ છે. કર્તુત્વરૂપે કારણતા માનવામાં જેમ કૃતિમાં = પ્રયત્નમાં કારણતા સિદ્ધ થાય છે તેમ જ્ઞાતૃત્વરૂપે કારણતા માનવામાં જ્ઞાનમાં કારણતા સિદ્ધ થશે. ઈશ્વરને કર્તુત્વરૂપે હેતુ મનાય અને જ્ઞાતૃત્વરૂપે હેતુ ન મનાય- એવું બોલવામાં કોઈ તર્ક નથી. આમ જ સત્ પદાર્થ પ્રત્યે કર્તૃત્વ, જ્ઞાતૃત્વ વગેરે અનેક સ્વરૂપે કારણતા માનવામાં અનેક પ્રકારના અપ્રામાણિક કાર્યકારણભાવનો સ્વીકાર કરવાનું ગૌરવ આવે છે. આમ તૈયાયિક મત ગૌરવગ્રસ્ત બને છે.
નૈયાયિક:- ઘટસ્વરૂપ કાર્ય અને ઘટોપાદાનપ્રત્યક્ષસ્વરૂપ કારણ -આમ બન્ને વચ્ચે કાર્યકારણભાવની કલ્પના અર્થાત્ ઘટ પ્રત્યે ઘટના ઉપાદાનનું પ્રત્યક્ષ કારણ છે- એવી કલ્પના કરીને જે વિશેષ કાર્યકારણભાવ માનવામાં આવે છે તે વ્યભિચારની અનુપસ્થિતિ અને લાઘવ હોવાથી સામાન્ય કાર્યકારણભાવ રૂપે જ સિદ્ધ થાય છે. અર્થાત્ જેમ ઘટ પ્રત્યે ઘટના ઉપાદાનનું પ્રત્યક્ષ કારણ છે તેમ પટ પ્રત્યે પટના ઉપાદાનનું પ્રત્યક્ષ કારણ છે. આ રીતે સ્વતંત્ર અનંત કાર્યકારણભાવને સ્વીકારવામાં મહાગૌરવ છે. જ્યારે ઘટ, પટ, મઠ વગેરે તમામ કાર્યો પ્રત્યે તેમના ઉપાદાનનું પ્રત્યક્ષ કારણ છે. એમ માનવામાં