Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 415

२४२
• कृतित्वस्य कर्तृजन्यतावच्छेदकतास्थापनम् • द्वात्रिंशिका-४/१० ___ कृत्यव्यवहितोत्तरत्वस्य परम्परासम्बन्धेन कृतित्वस्यैव वा कर्तृजन्यताऽवच्छेदकत्वौचित्याच्च ।।१०।।
किञ्च ध्वंसस्य कालोपाधितया कालिकसम्बन्धेन घटत्व-पटत्वादिमत्त्वेऽपि तदुपादानकारणविरहादुपादानप्रत्यक्ष-चिकीर्षा-कृत्यादिनिष्ठकारणताव्यभिचारनिवारणकृते सत्त्वे सति कालिकेन घटत्वादिमत्त्वावच्छिन्नं प्रति कर्तृत्वेन कारणताऽङ्गीकर्तव्या नैयायिकेन । न चास्त्वेवं सामानाधिकरण्येन सत्त्वविशिष्टघटत्वादिमन्निष्ठकालिकसम्बन्धावच्छिन्नकार्यतावति कर्तृत्वेनाऽस्तु कारणतेति वक्तव्यम्, विनिगमनाविरहतया कालिकसम्बन्धेन घटत्वादिविशिष्टसत्त्वावच्छिन्नं प्रति कर्तृत्वेन कारणताया अप्यनपलपनीयत्वादतिगुरुतरकार्य-कारणभावापत्तेः । एतद्गौरवपरिहाराय कृत्यव्यवहितोत्तरत्वस्य कर्तृजन्यतावच्छेदकत्वौचित्यात् । घट-पटादेः कुलाल-कुविन्दादिकृत्यनन्तरोत्तरवर्तितया सामान्यतः कर्तृत्वावच्छिन्नकारणता कृत्यव्यवहितोत्तरत्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपितेत्यभ्युपगन्तुमुचितम्, कार्यतावच्छेदकलाघवात् । न चात्र कार्यतावच्छेदककोटौ घटत्व-पटत्वादिप्रवेशो येन कार्यतावच्छेदकाऽऽनन्त्यप्रयुक्तगौरवं प्रसज्येत । क्षित्यादिकञ्च न कृत्यव्यवहितोत्तरवर्ति, तेन न तत्कारणविधया महेश्वरसिद्धिः प्रकृतकार्यकारणभावबलात् सम्भवति ।
ननु कार्यतावच्छेदकधर्मकोटावनन्तानां कुलाल-कुविन्द-कृषिवल-कामिनी-कापालिक-कैवर्तादिकृतीनां प्रवेशात्कृत्यव्यवहितोत्तरत्वस्य कार्यताऽवच्छेदकधर्मत्वाङ्गीकारेऽपि गौरवं तुल्यमेवेति ‘निन्दामि च पिबामि चेति न्यायापातः इत्याशङ्कायां ग्रन्थकारः कल्पान्तरमावेदयति- परम्परासम्बन्धेन = स्वाश्रयाऽव्यवहितोत्तरत्वसम्बन्धेन कृतित्वस्यैव वा कर्तृजन्यतावच्छेदकत्वौचित्यादिति । स्वपदेन कृतित्वग्रहणं, तदाश्रપટત્વવત્તા, દ્રવ્યત્વવત્તા વગેરે સ્વરૂપ પણ માનવું પડશે. આમ માનવામાં તો કાર્યત્વ અનેકસ્વરૂપ બનવાથી તેવા કાર્યત્વને કર્તુજન્યતા-વિચ્છેદક માનવામાં મહાગૌરવ દોષ આવશે.
આ ગૌરવ ન આવે એટલા માટે તૈયાયિકોએ એવું માનવું ઉચિત છે કે કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક કાર્યત્વ નહિ પણ કૃતિઅવ્યવહિતોત્તરત્વ છે. કૃતિ = પ્રયત્ન. પ્રયત્નના અનન્તર ઉત્તર કાળમાં જેટલા કાર્યો ઉત્પન્ન થાય છે તે બધામાં કૃતિઅવ્યવહિતઉત્તરત્વ ધર્મ રહેશે. સઘળા અભિમત કાર્યોમાં કૃતિઅવ્યવહિતઉત્તરત્વ રહેલ હોવાથી લાઘવસહકારથી તેને કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક માનવું જરૂરી છે. ધરતી, પર્વત વગેરે કાર્યો કૃતિઅવ્યવહિતઉત્તરકાલીન નથી. કોઈ કર્તાની કૃતિ = પ્રયત્ન પછી ધરતી વગેરે ઉત્પન્ન થતા હોય તેવું જોવામાં નથી આવતું. માટે ક્ષિતિ = ધરતી વગેરેમાં કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક ધર્મ રહેશે નહિ. માટે તેના કોઈ કર્તા સિદ્ધ થઈ નહિ શકે જેને “ઈશ્વર' તરીકે નવાજીને “ઈશ્વર જગતકર્તા छ' भे 580 .
હજુ કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક ધર્મમાં લાઘવ કરવું હોય તો કહી શકાય કે સ્વાશ્રયઅવ્યવહિતઉત્તરત્વ સંબંધથી કૃતિત્વને જ કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક માની શકાય છે. સ્વ = કૃતિત્વ. તેનો આશ્રય = કૃતિ = પ્રયત્ન. તેના અવ્યવહિત = અનન્તર ઉત્તરકાલમાં ઉત્પન્ન થનાર ઘટ, પટ વગેરે કાર્યોમાં સ્વાશ્રયઅવ્યવહિતઉત્તરત્નસંબંધથી કૃતિત્વ રહેશે કે જે કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક છે. આ કૃતિત્વને જ કાર્યતાઅવચ્છેદક માનવામાં અત્યંત લાઘવ છે. ઉપરોક્ત સંબંધથી કૃતિત્વને કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક માનવાથી અનનુગત અનેક કૃતિથી પ્રયુક્ત ગૌરવ પ્રસ્તુતમાં નહિ આવે. અને ધરતી, પર્વત વગેરેમાં ઉપરોક્ત સંબંધથી કૃતિત્વ નહિ રહે. કેમ કે તે કૃતિઉત્તરકાલીન હોય એ બાબત પ્રમાણસિદ્ધ નથી. આમ ધરતી વગેરેમાં