Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 413

२४० • जातिसङ्करस्याऽदूषणता •
द्वात्रिंशिका-४/१० __न, उपाधिसाङ्कर्यस्येव जातिसाङ्कर्यस्याऽप्यदूषणत्वस्य त्वदीयैरेव व्यवस्थापितत्वात्, कर्तुमर्हति । साकर्यञ्चैवम् - जन्यजलादौ पृथिवीत्वं नास्ति, तादृशविशेषोऽस्ति; पार्थिवपरमाणौ पृथिवीत्वमस्ति, तादृशविशेषो नास्ति । घटादौ चोभयमस्तीति परस्परव्यधिकरणयोः पृथिवीत्व-तादृशविशेषधर्मयोरेकत्र समावेशात्साङ्कर्यमपरिहार्यम् । साङ्कर्यस्य जातिबाधकत्वान्नायं जातिलक्षणो विशेषः घटादौ स्वीकर्तुं युज्यत इति कार्यत्वमेव कर्तृजन्यतावच्छेदकं स्यादिति क्षित्यादिकर्तृतयेश्वरसिद्धिरनाविला इति चेत् ? ___ ग्रन्थकार एतत्प्रतिक्षिपन्नाह- 'नेति । उपाधिसाङ्कर्यस्य इव जातिसाङ्कर्यस्यापि अदूषणत्वस्य त्वदीयैरेव = नव्यनैयायिकैरेव व्यवस्थापितत्वात् = युक्त्या प्रसाधितत्वात् । तथाहि- यदि जातिसाङ्कर्य दोषः स्यात् तर्हि तस्योपाधित्वेऽपि दोषत्वं तदवस्थमेव । न चोपाधिसाङ्कर्यं दोषत्वेनाभ्युपगम्यते । तद्वदेव जातिसाङ्कर्यस्याप्यदोषत्वमुपपत्स्यत इत्यर्थः । न च स्वसामानाधिकरण्य-स्वाभावसामानाधिकरण्योभयसम्बन्धेन यज्जातिविशिष्टजातित्वं यत्र वर्तते तत्र तज्जातिव्यापकत्वनियमो यथा पृथिवीत्व-विशिष्टे द्रव्यत्वे पृथिवीत्वव्यापकत्वम्, तादृशोभयसम्बन्धेन जातिविशिष्टजातित्वावच्छेदेन स्वसमानाधिकरणाभावप्रतियोगित्वाभाव इति नियमस्य भङ्ग एव सङ्करस्थले बाधक इति वाच्यम्, विपक्षबाधकतर्कविरहेण तन्नियमस्य स्वीकर्तुमयुक्तत्वात्, सहचारमात्रस्य व्याप्त्यग्राहकत्वात् ।।
किञ्चैवं घटत्वादेरपि जातित्वं बाधितं स्यात्, पृथिवीत्वेन पराऽपरभावाऽनुपपत्तेः । न च पृथिवीत्वादिव्याप्यं नानैव घटत्वादिकमिति वाच्यम्, दण्डत्वस्यापि तद्वदेव नानात्वेन घट-दण्डकार्यकारणभावे व्यभिचारात्, यावद्दण्डभिन्नाऽवृत्तिजातित्वेनाऽनुगमे गौरवात् (मोक्षरत्ना-भाषारहस्यवृत्ति-पृ.१३२) इत्यवोचाम मोक्षरत्नायाम् ।
ननु तथापि जातिसाङ्कर्यस्याऽदोषत्वे शिंशपात्वादेरन्यत्र सम्भावनया ‘वृक्षः शिंशपाया' इत्याद्यनुमानमप्युच्छिद्यत इति चेत् ? न, उपाधिसाङ्कर्येऽप्यस्य दोषस्य तुल्यत्वात्, तर्कादिना संशयनिवृत्तेरुभयत्र सम्भवात् ।
પૃથ્વીત્વ નથી. જ્યારે ઘટમાં તે બન્ને રહે છે. આમ નિત્ય પાર્થિવ પરમાણુ અને જલદ્રવ્યમાં પરસ્પર વ્યધિકરણ એવા પૃથ્વીત્વ અને કર્ણજન્યતા અવચ્છેદક ધર્મ ઘટ વગેરેમાં પરસ્પર સમાનાધિકરણ બનવાના લીધે સાંકર્યદોષ લાગુ પડે છે. આમ ક ન્યતાઅવચ્છેદક તરીકે કાર્યત્વના બદલે તેના વ્યાપ્ય ગુણધર્મને સ્વીકારવામાં સાંકર્ય દોષ આવવાથી તે જાતિસ્વરૂપ બની નહિ શકે.
સ્યાદ્વાદી :- ઉપરોક્ત વાત વ્યાજબી નથી. કારણ કે પશુત્વ, ભૂતત્વ, અભાવત્વ વગેરે જાતિભિન્ન ઉપાધિમાં તેજસ અશ્વ વગેરે સ્થળે સાંકયે આવવા છતાં તેવી સંકીર્ણતા જેમ દોષરૂપ નથી તેમ જાતિઓમાં પણ આવતું સાંકર્ય દોષાત્મક બની ન શકે. આ વાત નવ્યર્નયાયિકોએ જ તર્કબદ્ધ રીતે સ્થાપિત કરેલ છે. માટે કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક તરીકે કાર્યત્વવ્યાપ્ય ગુણધર્મવિશેષને જાતિરૂપે સ્વીકારવામાં કોઈ દોષ નહિ આવે. સાંક્યું આવવા માત્રથી તેને જાતિરૂપે માની ન શકાય એવું બોલવામાં કોઈ પ્રમાણ નથી.