Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 411

२३८
• क्षिति-मेर्वादिव्यावृत्ता कर्तृजन्यता • द्वात्रिंशिका-४/१० चेत् ? न, कार्यत्वाऽवच्छिन्नं प्रति कर्तृत्वेन हेतुत्वे प्रमाणाऽभावात्, कार्ये = घटादौ कर्तृप्रयोज्यस्य = कर्तृजन्यताऽवच्छेदकस्य विशेषस्यैव = क्षिति-मेर्वादिव्यावृत्तजातिविशेषस्यैव दर्शनाद् = 'इदं सकर्तृकमिदं च ने'ति व्युत्पन्नव्यवहारेण ग्रहणाद्, व्याप्यधर्मेण व्यापकधर्माऽन्यथासिद्धेः, यथा धूमो यदि वह्निव्यभिचारी स्यात् तर्हि वह्निजन्यो न स्यादिति कार्यकारणभङ्गस्स्यादिति विपक्षबाधकतर्कसहकारादप्रयोजकत्वं नास्ति तथा कार्यत्वं यदि कृतिजन्यत्वव्यभिचारि स्यात्तदा कर्तृजन्यतावच्छेदकं न स्यादिति विपक्षबाधकतर्कसत्त्वादप्रयोजकत्वं नास्तीति चेत् ? न, कार्यत्वं हि ध्वंसप्रतियोगित्वं, प्रागभावप्रतियोगित्वं, अवच्छिन्नविशेषणतासंसर्गेण कालवृत्त्यत्यन्ताभावप्रतियोगित्वं, स्वानधिकरणीभूतकालवृत्त्यत्यन्ताभावप्रतियोगित्वं, कालवृत्त्यन्योन्याभावप्रतियोगितावच्छेदकस्वावच्छिन्नाऽधिकरणताकत्वं, यावत्कालवृत्तिभिन्नत्वं वेति न तदवच्छिन्नजनकतावच्छेदकं कर्तृत्वमेकं सम्भवतीति व्यतिरेकव्यभिचारात् कार्यत्वावच्छिन्नं प्रति कर्तृत्वेन रूपेणैकविधे हेतुत्वे प्रमाणाऽभावात्, उक्तविपक्षबाधकतर्काऽनवतारात् ।
एतेन अन्वय-व्यतिरेकावेव मानमिति प्रत्युक्तम्, कुलालकृतिसत्त्वे घटः तदसत्त्वे च घटाभाव इति विशिष्यैवान्चय-व्यतिरेकग्रहात्, तन्तुवायकृतिकाले घटाऽऽपत्तिवारणाय कुलालत्वेन घटत्वेन विशिष्य कार्यकारणभावस्याऽऽवश्यकत्वेन सामान्यतः कर्तृत्वेन कार्यत्वेन च कार्यकारणभावे मानाभावात् । न च 'यद्विशेषयोः कार्यकारणभावः स तत्सामान्ययोरपी'ति नियम एव मानमिति वाच्यम्, तस्याऽप्रयोजकत्वात् । ____ वस्तुतस्तु घटादौ कर्तृजन्यतावच्छेदकस्य क्षिति-मेर्वादिव्यावृत्तजातिविशेषस्यैव ‘इदं सकर्तृकमिदञ्च नेति व्युत्पन्नव्यवहारेण ग्रहणात् न कार्यत्वं कर्तृजन्यतावच्छेदकं भवितुमर्हति, व्याप्यधर्मेण प्रायोगिकत्वलक्षणेन व्यापकधर्माऽन्यथासिद्धेः = कार्यत्वस्यान्यथासिद्धेः, व्याप्यधर्मेण जन्यताऽङ्गीकारसम्भवेऽपि व्याહોવા છતાં કર્તુજન્ય ન હોય તો શું વાંધો ? આ પ્રશ્નનો જવાબ એ છે કે તો કાર્ય-કર્તા વચ્ચેનો કાર્યકારણભાવ ભાંગી પડશે. આ પ્રસિદ્ધ કાર્યકારણભાવના ભંગની આપત્તિ સ્વરૂપ વિપક્ષબાધક તર્ક હાજર હોવાથી અપ્રયોજક દોષ અમારા પક્ષમાં રહેતો નથી. આથી ધરતી વગેરે કાર્યના કર્તારૂપે ઈશ્વરની સિદ્ધિ થશે.
સ્યાદ્વાદી :- ના, આ વાત સાચી નથી. કારણ કે કાર્યસ્વરૂપે કાર્ય પ્રત્યે કર્તૃત્વરૂપે કર્તા કારણ છે' એ બાબતમાં કોઈ પ્રમાણ નથી. તે આ રીતે- ઘટ, પટ વગેરે કાર્યો કરતાં ધરતી, પર્વત વગેરે કાર્યો વિલક્ષણ છે. ધરતી, પર્વત વગેરેને જોઈને “આ ધરતી વગેરેનો કોઈક કર્તા હશે’ એવી બુદ્ધિ કોઈ પ્રાજ્ઞ પુરુષને થતી નથી. જ્યારે ઘટ વગેરેને જોઈને ‘આ ઘટના કોઈક કર્તા હશે? આવી બુદ્ધિ સામાન્ય વ્યક્તિને પણ થાય છે. મતલબ કે ધરતી, પર્વત વગેરેમાં ન રહેનાર એવો કોઈક ગુણધર્મ ઘટ, પટ વગેરે કાર્યમાં રહે છે કે જેના લીધે “આ કાર્યના કોઈક રચયિતા = કરનાર હોવા જોઈએ એવી બુદ્ધિ ઘટ વગેરેને જોઈને થાય છે. ધરતી વગેરેને જોઈને તેવી બુદ્ધિ નથી થતી. ઘડા વગેરેમાં રહેલ આ વિશેષ ગુણધર્મને જ કર્તૃપ્રયોજ્ય માનવો જોઈએ, નહિ કે કાર્યત્વ ધર્મને. આમ કર્તાથી પ્રયોજાયેલ વિશેષ ગુણધર્મ જ કર્તુજન્યતાનો નિયામક = અવચ્છેદક બનશે. અર્થાત્ કર્તુજન્યતાઅવચ્છેદક વિશિષ્ટ ગુણધર્મ હોવાથી ઘડા વગેરેને જોઈને “આ કાર્યના કોઈક કર્તા હોવા જોઈએ. આવી બુદ્ધિ થાય છે