Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 382

• शबलवस्तुसाधनम्
२०९
धर्मिग्राहकमानेन स्वतः सम्बद्धस्य सम्बन्धान्तरस्य कल्पनाऽपेक्षया तेनैव सिद्धस्य शबलस्य वस्तुनोऽभ्युपगमस्य न्याय्यत्वात् ।
न्याय्यत्वात्
मैवम्, धर्मिग्राहकमानेन = धर्म-धर्मिसम्बन्धसाधकानुमानप्रमाणेन धर्म-धर्मिभ्यां सह स्वतः सम्बद्धस्य समवायाऽभिधानस्य सम्बन्धान्तरस्य = संयोगादिभिन्नस्य धर्म-धर्मिभिन्नस्य सम्बन्धस्य कल्पनाऽपेक्षया तेनैव धर्मिग्राहकप्रमाणेनैव सिद्धस्य शबलस्य = अनन्तधर्मात्मकस्य वस्तुनः धर्मिणः अभ्युपगमस्य युक्तिसङ्गतत्वात् । तथाहि “गुण-जाति - क्रियाविशिष्टबुद्धयो विशेषणसम्बन्धनिमित्तका વચ્ચે, કાર્ય-કારણ વચ્ચે પરસ્પર સર્વથા અભેદ માને છે. પરંતુ આ માન્યતા પણ બરાબર નથી. આનું કારણ એ છે કે જો ઘડો અને લાલ રંગ વચ્ચે સર્વથા અભેદ હોય તો ઘડો ઘડો' આ રીતે જેમ બોલી શકાતું નથી તેમ ‘લાલ ઘડો' એમ પણ બોલી ન શકાય. કારણ કે આધાર આધેયભાવની પ્રતીતિ સર્વથા અભિન્ન પદાર્થમાં નથી થતી. જેમ કે ‘મેરુ પર્વતમાં મેરુપર્વત છે' આવા આધા૨-આધેયભાવની પ્રતીતિ નથી થતી. તેમ ધડામાં લાલ વર્ણ છે, લાલીમા છે’, ‘ધડો લાલ વર્ણવાળો છે.’ આવી આધારઆધેયભાવ અવગાહી પ્રતીતિ પણ થઈ નહિ શકે. આવા અનેક દોષો (જુઓ દિવ્યદર્શનટ્રસ્ટ પ્રકાશિતસ્યાદ્વાદરહસ્ય-મધ્યમ ભાગ-૧ પૃ.૩૩) આવતા હોવાથી ગુણ-ગુણી, કાર્ય-કારણ વગેરે વચ્ચે સર્વથા અભેદ માનવો પણ અસંગત સાબિત થાય છે.
=
=
=
* સમવાયસાધન નિરાસ
પૂર્વપક્ષ :- ‘ધનવાળો માણસ' આવી પ્રસિદ્ધ વિશિષ્ટ બુદ્ધિ દ્વારા જેમ ધન અને માણસ વચ્ચે ભેદ સાબિત થાય છે તેમ સંબંધ પણ સિદ્ધ થાય છે. બરાબર આ જ રીતે ‘લાલવર્ણવાળો ઘડો' આવી પ્રસિદ્ધ વિશિષ્ટ પ્રતીતિ દ્વારા ઘડા અને લાલવર્ણની વચ્ચે ભેદ પણ સિદ્ધ થાય છે અને તે બન્ને વચ્ચે કોઈક સંબંધ પણ સિદ્ધ થાય છે. નૈયાયિક પરિભાષા મુજબ એ સંબંધનું નામ સમવાય છે. આ સંબંધને એકાંતે ભિન્ન માનવામાં પૂર્વે જણાવી ગયા તે મુજબ અનવસ્થા દોષ આવતો હોવાથી ઉપરોક્ત પ્રતીતિ દ્વારા જે સમવાયસંબંધ ઘડા અને તેના રૂપની વચ્ચે સિદ્ધ થશે તેને ગુણ-ગુણીથી સર્વથા ભિન્ન એવા સંબંધ દ્વારા ગુણ-ગુણી સાથે જોડાવાની કલ્પના કરવાના બદલે ઉપરોક્ત પ્રસિદ્ધ પ્રતીતિ સ્વરૂપ ધર્મીગ્રાહક (= સમવાયસાધક) પ્રમાણ દ્વારા ‘સમવાય સ્વતઃ = અન્ય સંબંધની મદદ વિના પોતાની મેળે જ ગુણ-ગુણી વગેરે વચ્ચે જોડાયેલ છે.' આવી કલ્પના કરવામાં આવે છે. જે પ્રતીતિ સમવાયને સિદ્ધ કરે છે તે જ પ્રતીતિ દ્વારા ગૌરવ-અનવસ્થા વગેરે દોષના ભયથી એવું સિદ્ધ થાય છે કે ગુણ-ગુણી વગેરે જોડે સમવાય સ્વતઃ જ જોડાયેલો છે. આથી એકાન્ત ભેદવાદમાં પણ અનવસ્થા વગેરે કોઈ દોષ નહિ આવે.
ઉત્તરપક્ષ :- ‘લાલરંગવાળો ઘડો' આવી પ્રસિદ્ધ પ્રતીતિ દ્વારા ગુણ-ગુણી જોડે સ્વતઃ સંબદ્ધ એવા ગુણ-ગુણીભિન્ન નવા સમવાય નામના સંબંધની કલ્પના કરવા કરતાં તે જ પ્રતીતિ દ્વારા શબલ = અનંતધર્માત્મક અનંતગુણધર્મમય વસ્તુની કલ્પના કરવી એ જ વધુ વ્યાજબી છે. કારણ કે ગુણગુણીથી સર્વથા ભિન્ન એવા સમવાયને માન્યા બાદ પણ તેને ઘડા અને રૂપની સાથે સ્વતઃ સંબદ્ધ માનવો તેના કરતાં ગુણને જ ગુણીથી સ્વતઃ સંબદ્ધ માનવામાં લાઘવ છે. જેમ નૈયાયિક મતે સ્વતંત્ર એવા અન્ય સંબંધ વગર જ સ્વાત્મક સમવાય સંબંધથી સમવાય ઘડા સાથે જોડાય છે. તેમ જૈનદર્શનમાં લાલ વર્ણ વગેરે તમામ ગુણો પણ પોતાના આશ્રય એવા ઘડાની સાથે સ્વતઃ = ગુણભિન્ન સ્વતંત્ર સંબંધ