Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 401

२२८
• पदप्रवृत्तिनिमित्तलक्षणोपदर्शनम् • द्वात्रिंशिका-४/९ ध्वस्तदोषत्वे भगवतः समन्तभद्रोक्तं मानमनुवदतिदोषाऽऽवरणयोर्हानिनिःशेषाऽस्त्यतिशायनात् । क्वचिद्यथा स्वहेतुभ्यो बहिरन्तर्मलक्षयः ॥९॥
दोषेति । क्वचिदोषावरणयोनिःशेषा हानिरस्ति, अतिशायनात् = तारतम्यात्, यथा स्वहेतुभ्यः = मलक्षयहेतुभ्यः स्वर्णादेर्बहिरन्तश्च मलक्षयः । सिद्धिप्रसङ्गात्, शशविषाणादिपदप्रवृत्तेर्विद्वत्सदसि शतशोऽविगानेनोपलब्धेः । न च तत्र शशविषाणत्वादेः काल्पनिकत्वान्नायं दोष इति शङ्कनीयम्, नित्यनिर्दोषात्मत्वस्यापि तथात्वं किं न स्यात् ? इति पर्यनुयोगे नैयायिकोक्तेः शपथमात्रश्रद्धेयत्वाऽऽपातात् । एतेन गौरवस्य फलमुखत्वोक्तिरपि प्रत्युक्ता, फलमुखत्वस्यैवाऽसिद्धत्वात् । न हि प्रमाणाऽसिद्धपदार्थस्वीकाराऽविनाभाविनो गौरवस्य फलमुखत्वं विदुषामभिमतम् । एतेन वाच्यत्वे सति, वाच्यवृत्तित्वे सति वाच्योपस्थितिप्रकारताऽऽश्रयत्वरूपत्वात्पदप्रवृत्तिनिमित्तत्वस्य, तदाश्रयविधया यत्सिध्यति तत्प्रतिक्षेपाऽयोगात्, अन्यथा निरुक्तलक्षणघटकस्य वाच्यवृत्तित्वबाधाऽऽपातादिति प्रत्युक्तम्, ‘एष वन्ध्यासुतो याति, खपुष्पकृतशेखरः । शशशृङ्गधनुर्धारी ब्रह्मचारिपितासुतः ।।( ) इत्यादिरूपेणाऽऽभासिकस्याऽपि वाच्यवृत्तित्वस्य सम्भवात्, अन्यथा डित्थ-डवित्थादिपदप्रवृत्तिनिमित्तस्यापि तात्त्विकस्य सिद्ध्यापत्तेः, शतशः शास्त्रादौ तत्पदप्रवृत्तेरुपलम्भादिति द्रष्टव्यम् ।।४/८॥
ननु रागादिदोषस्याऽनादित्वे आत्मादेरिव ध्वंसप्रतियोगित्वाऽसम्भवात् कुतः भवदभिमते भगवति दोषध्वंससिद्धिः ? इत्याशङ्कायां भगवतो ध्वस्तदोषत्वे समन्तभद्रोक्तं मानं आप्तमीमांसाकारिकया अनुवदति- 'दोषेति (आ.मी.१/४) । __ प्रयोगस्तु प्रकृत एवम्- दोषावरणयोः हानिः क्वचिद् आत्मनि निःशेषा अस्ति, तारतम्यात् = अतिशयवतीत्वात्, या हानिरतिशायिनी सा क्वचिन्निःशेषा भवति, यथा मलक्षयहेतुभ्यो मृत्पुटपाकाऽग्न्यादिभ्यः स्वर्णादेः = कनकपाषाणादेः बहिरन्तश्च मलक्षयः = किट्टकालिकादिमलहानिः । एतावता વિંધ્યાપુત્ર, ખરશૃંગ, શશવિષાણ, આકાશપુષ્પ વગેરે પદની પ્રવૃત્તિના નિમિત્તરૂપે વંધ્યાપુત્રત્વ વગેરેની કલ્પના કરવા દ્વારા વંધ્યાપુત્ર વગેરે પદાર્થની પણ સિદ્ધિ થવાની આપત્તિ આવશે. આનાથી એટલું ફલિત થાય છે કે કેવળ મહતું' પદનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત નથી તો નિત્યનિર્દોષ આત્માની સિદ્ધિ કરાવી શકતું કે નથી “દોષāસયુક્ત' આત્માની સિદ્ધિ કરાવી શક્યું. આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી.(૪૮)
કેવળ “મહત્’ પદના પ્રવૃત્તિ નિમિત્તથી કોઈ પદાર્થની સિદ્ધિ થઈ શકતી ન હોય તો દોષāસયુક્ત આત્માના સ્વીકારમાં શું પ્રમાણ છે ?” આવી શંકાના નિરાકરણ માટે શ્રીસમન્તભદ્ર આચાર્યે બતાવેલ પ્રમાણનો અનુવાદ કરતા ગ્રન્થકારશ્રી જણાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- ક્યાંક દોષ અને આવરણની સંપૂર્ણ હાનિ થાય છે, કારણ કે તેનું તારતમ્ય છે. જેમ સ્વહેતુ દ્વારા સુવર્ણના બાહ્ય અને આંતરિક મલનો ક્ષય થાય છે તેમ. (૪૯)
હ આસમીમાંસા સંવાદ છે ટીકાર્થ :- શ્રીસમન્તભદ્ર આચાર્ય આમીમાંસા ગ્રન્થના પ્રથમ પરિચ્છેદના ચોથા શ્લોકમાં જણાવે છે કે – કોઈક આત્મામાં દોષ અને આવરણની સંપૂર્ણ હાનિ થાય છે. તેમ માનવું જરૂરી છે. કારણ १. हस्तादर्श ‘र्बलक्षयः' इत्यशुद्धः पाठः ।।