Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 403

२३० • उपचरितनयहेतुताविमर्शः •
द्वात्रिंशिका-४/९ पक्षविवेचने बाधाऽसिद्धी न 'क्वचित् पर्दग्रहणमात्रनिवत्यें । दोषावरणे सम्भवतः । न च निरुक्ते बाधाऽसिद्धी 'क्वचित्'पदग्रहणमात्रनिवत्यै तथाहि- वीतरागदोषावरणयोः पक्षत्वाङ्गीकारे बाधप्रच्यवः, छद्मस्थगतदोषावरणयोः पक्षत्वोपगमे आश्रयाऽसिद्धिविगम इति वक्तव्यम्, तथापि रागादिलक्षणदोष-कर्मलक्षणावरणे किं छद्मस्थगते ग्राह्ये यदुत वीतरागगते ? इत्येवं पक्षविवेचने = विकल्पयुगलेन पक्षविवेके सति क्रमशः बाधाऽसिद्धी प्राप्नुतः । तथाहि ‘छद्मस्थनिष्ठदोषाऽऽवरणे निःशेषहानिप्रतियोगिनी तारतम्यवद्धानिप्रतियोगित्वादि'त्युक्तौ बाधदोषः, तयोः तारतम्यवद्धानिप्रतियोगित्वेऽपि निःशेषहानिप्रतियोगित्वलक्षणसाध्यशून्यत्वात्, साध्याभाववत्पक्षकत्वस्यैव बाधलक्षणत्वात् । न हि साध्याऽभाववत्तया निश्चिते पक्षे हेतुः स्वसाध्यं साधयितुं समर्थः, तद्वत्ताज्ञानं प्रति तदभाववत्ताज्ञानस्य विरोधित्वात् । तथा 'वीतरागगतदोषाऽऽवरणे निःशेषहानिप्रतियोगिनी तारतम्यवद्धानिप्रतियोगित्वादि'त्यनुमानप्रयोगेऽङ्गीक्रियमाणे तु पक्षस्यैवाऽसिद्धिः, वीतरागतीर्थकरस्यैवाऽद्याप्यसिद्धत्वात्प्रतिवादिमते, वादिमते वीतरागप्रसिद्धावपि तद्गतत्वेन दोषावरणयोरप्रसिद्धिरेव । न हि वीतरागवादिनोऽपि वीतरागे मुक्तात्मनि दोषावरणयोरस्तितामभ्युपयन्ति, तत्त्वहानिप्रसङ्गात् । न चातीतनयोपचारेण वीतरागदोषावरणयोः पक्षत्वकक्षीकारे त्वाश्रयाऽसिद्धि पद्यतेऽनेकान्तवादिमत इति वक्तव्यम्, तथापि तयोनिःशेषहानिप्रतियोगित्वकाले तारतम्यवद्धानिप्रतियोगित्वविरहेण स्वरूपाऽसिद्ध्यापत्तेः, हेत्वभाववत्पक्षकत्वस्यैव स्वरूपाऽसिद्धिलक्षणत्वात् । न चोपचरितनयेन तत्र हेतुरप्यस्त्येवेति स्याद्वादिना वक्तव्यम्, तथापि हेतुमति पक्षे साध्यविरहाद् बाधाऽऽपातः साध्यवति पक्षे च हेतुविरहात्स्वरूपाऽसिद्धिप्रसङ्ग इत्युभयथा पाशारज्जुन्यायापातः। न हि स्याद्वादिसमयेऽपि ये दोषावरणे निःशेषतया क्षीणे तत्रांशिकहानिप्रतियोगित्वं ये वा दोषावरणेऽशतः क्षीणे तत्र निःशेषहानिप्रतियोगित्वं सम्भवति । હાનિ થઈ ગયેલ હોવાથી તે હાજર જ નથી. જે હાજર ન હોય તે પક્ષ કઈ રીતે બને? તથા અવિદ્યમાન પક્ષમાં હેતુ પણ કઈ રીતે રહી શકે ? તેમજ સાધ્યની સિદ્ધિ પણ શી રીતે થઈ શકે? કદાચ અતીત નયથી વીતરાગના દોષ અને આવરણનો ઔપચારિક રીતે સ્વીકાર કરીએ તો પણ તેમાં તારતમ્યવાળી હાનિની પ્રતિયોગિતા રહેતી ન હોવાથી હેતુ સ્વરૂપઅસિદ્ધ બનશે. પક્ષમાં હેતુ ન રહે તો સ્વરૂપઅસિદ્ધિ દોષ લાગુ પડે. તથા જો અભવ્ય, છબસ્થ, વીતરાગ વગેરે તમામ જીવોના દોષ અને આવરણને સામાન્યરૂપે પક્ષ બનાવવામાં આવે તો છબ0ના દોષ-આવરણ સ્વરૂપ પક્ષના એક દેશમાં બાધ આવશે તથા વીતરાગના દોષ આવરણ અવિદ્યમાન હોવાથી પક્ષનો એક દેશ અસિદ્ધ થવાની આપત્તિ ઊભી જ રહેશે.
શંકા :- બાધ અને અસિદ્ધિ દોષના નિવારણ માટે જ “ક્વચિત’ શબ્દનું મૂળ શ્લોકમાં ગ્રહણ કરેલ છે. વીતરાગના દોષ અને આવરણ સંપૂર્ણ ક્ષીણ થઈ ગયેલા હોવાથી તેને પક્ષ બનાવવામાં બાધ નહિ આવે અને છદ્મસ્થના દોષ અને આવરણને પક્ષ માનવામાં સ્વરૂપ અસિદ્ધિ દોષ નહિ આવે, કારણ કે તેમાં તારતમ્યભાવવાળી હાનિની પ્રતિયોગિતા સ્વરૂપ હેતુ રહે જ છે. આમ બાધ કે અસિદ્ધિ એક પણ દોષને અવકાશ નહિ રહે.
સમાધાન :- કો'ક આત્મામાં રહેલ દોષ અને આવરણને પક્ષ બનાવવામાં આવે તો પણ બાધ १. हस्तादर्श '...पदग्रहग्रहण...' इत्यधिकः पाठः ।