Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
२२६
महत्पदप्रवृत्तिनिमित्ते दोषात्यन्ताभावनिवेशे गौरवापातः •
पुंसः कल्प्यत्वाद्वरं ध्वस्तदोषः पुमान् कल्पनीयः । तथा च ' दोषाऽत्यन्ताऽभाववदात्मत्वाऽपेक्षया लघौ दोषध्वंस एव महत्पदप्रवृत्तिनिमित्तत्वकल्पनं न्याय्यमिति भावः ।
•
रनुमेयत्वाद् वरं ध्वस्तदोषः पुमान् कल्पनीयः, लाघवात् । न च युष्मन्मतेऽपि ध्वस्तदोषस्य पुमन्तरस्य कल्पनीयत्वे गौरवं तुल्यमेवेति शङ्कनीयम्, अनुपदमेव रागादिदोषध्वंसस्य साधयिष्यमाणत्वेन वीतः नष्टो रागो यस्य स वीतराग इत्येवं वीतरागपदनिर्वचनतो ध्वस्तदोषस्य पुंसः सिद्धेः ।
किञ्च नित्यनिर्दोषात्मकल्पने नैयायिकमते महत्पदप्रवृत्तिनिमित्तविधया दोषात्यन्ताभाववदात्मत्वं कल्पनीयं स्यात् जैनमते च दोषध्वंस इति गौरवं परमते स्पष्टमेव । न च जैनमतेऽपि दोषध्वंसवदात्मत्वस्यैव महत्पदप्रवृत्तिनिमित्ततया तुल्यगौरवमिति शङ्कनीयम्, ध्वंसस्य स्वप्रतियोग्युपादानकारण एव सत्त्वे - नाऽन्यत्र घटादावप्रसक्ततया तत्रात्मत्वनिवेशस्याऽनतिप्रयोजनत्वात्, अत्यन्ताभावस्य तु स्वप्रतियोग्यनधिकरणे सर्वत्र सत्त्वेन घटादिव्यावृत्तये आत्मत्वनिवेशस्यावश्यकतया सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन दोषाऽत्यन्ताभावविशिष्टात्मत्वस्य तत्त्वे महद्गौरवमतिस्पष्टमेव । किञ्च नैयायिकमते ध्वंसीयप्रतियोगितायाः सावच्छिन्नत्वे मानाऽभावाद् दोषध्वंसस्य महत्पदप्रवृत्तिनिमित्तत्वाङ्गीकारे प्रतियोगितावच्छेदकाऽकल्पनेनातिलाघवम् । अत्यन्ताभावीयप्रतियोगितायास्तु सावच्छिन्नत्वनियमेन तत्कल्पनागौरवमपि परमतेऽपरिहार्यमेव । किञ्च परमते संसर्गाभावत्वमन्योन्याभावभिन्नाभावत्वलक्षणम्, अन्योन्याभावत्वं तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावत्वम्, अत्यन्ताभावत्वं = नित्यसंसर्गाभावत्वम् ध्वंसत्वञ्च जन्याभावत्वस्वरूपम् । ततश्च परमते नित्यनिर्दोषात्मत्वं दोषात्यन्ताभाववदात्मत्वं सामानाधिकरण्यसम्बन्धेन दोषत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकात्यन्ताभावविशिष्टात्मत्वं तादात्म्यसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावभिन्नत्वावच्छिन्न-दोषनिष्ठप्रतियोगितानिरूपक-नित्याभावविशिष्टात्मत्वं महत्पदप्रवृत्तिनिमित्तं स्यात्, नित्यत्वमपि तत्र प्रध्वंसाऽप्रतियोगित्वरूपं, प्रागभावाप्रतियोगित्वरूपं, कालवृत्त्यत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वरूपं यावत्कालवृत्तित्वरूपं वा नानारूपं निविशत इति महागौरवम् । अस्मन्मते च दोषध्वंसस्यैव महत्पदप्रवृत्तिनिमित्ततेति लाघवमऽतिरोहितम् । तथा च दोषात्यन्ताभाववदात्मत्वापेक्षया लघौ दोषध्वंसे एव महत्पदप्रवृत्तिनिमित्तत्वकल्पनं न्याय्यं ‘મહાન’ કહે છે. આનાથી એવું પ્રતીત થાય છે કોઈક એવું નિમિત્ત ભગવાનમાં હોવું જોઈએ કે જેની હાજરીના લીધે તેમાં ‘મહાન’ પદની પ્રવૃત્તિ થાય છે તથા તે ન હોવાના લીધે સામાન્ય વ્યક્તિમાં ‘મહાન’ પદનો પ્રયોગ થતો નથી. વિચારતાં જણાય છે કે ભગવાનમાં નિત્યનિર્દોષઆત્મત્વ = નિત્યનિર્દોષત્વવિશિષ્ટ આત્મત્વ રહેલ છે કે જે બીજા જીવોમાં રહેલ નથી. આથી ભગવાનમાં ‘મહાન’ પદની પ્રવૃત્તિ બધા કરે છે, સામાન્ય માણસમાં નહિ. આમ પ્રસિદ્ધ ‘મહાન' પદની પ્રવૃત્તિના નિમિત્ત તરીકે જ નિત્યનિર્દોષઆત્મત્વ સિદ્ધ થાય છે. આમ નિત્યનિર્દોષઆત્મત્વઅભાવસ્વરૂપ મહત્ત્વાભાવસાધક હેતુનો પ્રતિયોગી પ્રસિદ્ધ હોવાથી હેતુતાઅવચ્છેદકની અપ્રસિદ્ધિના લીધે આવનાર હેતુઅસિદ્ધિ દોષની સંભાવના રહેતી નથી. તેમ જ આ હેતુ વીતરાગમાં રહેવાથી તેમાં મહત્ત્વાભાવ સિદ્ધ થઈ જશે.
સ્યાદ્વાદી ઃ- ‘મહત્’ પદના પ્રવૃત્તિનિમિત્તરૂપે નિત્યનિર્દોષઆત્મત્વને માનવામાં નિત્યનિર્દોષ આત્માની કલ્પના કરવી પડશે. તો જ તમારું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત પ્રસિદ્ધ બની શકશે. તેના કરતાં દોષધ્વંસવિશિષ્ટ આત્માની કલ્પના કરવી વધુ ઉચિત છે. કારણ કે દોષધ્વંસવિશિષ્ટ આત્માની કલ્પના કરવામાં ‘મહત્
१. मुद्रितप्रतौ 'दोषात्यन्ताभावादात्म....' इत्यशुद्धः पाठः ।
Jain Education International
=
=
=
द्वात्रिंशिका-४/८
For Private & Personal Use Only
=
=
=
www.jainelibrary.org
