Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 400

पदप्रवृत्तिनिमित्तस्य पदार्थान्तराऽसाधकता •
वस्तुतः पदप्रवृत्तिनिमित्तमात्रं न पदार्थाऽन्तरकल्पनक्षममिति द्रष्टव्यम् ॥। ८ ।। लाघवसहकारगर्भयुक्तिसङ्गतम् । इत्थञ्च कटकगवन्यायेन वीतरागमहत्त्वसिद्धिरव । गौरपसार्यमाणाऽपि पुनस्तथैवायाति तथा नैयायिकैः बहुशो निवारितमपि वीतरागस्य महत्त्वं पुनरायातीत्यर्थः । तथा च ध्वस्तदोष एव शिवो भवितुमर्हति । यदुक्तं अध्यात्मतत्त्वालोके अस्वच्छदर्पणसमा भवचक्रवर्तिनो यः स्वस्य शोधनविधौ यततेऽत्र चेतनः । शुद्धिं परां समधिगम्य भवेत् स ईश्वरो, मोहाऽऽवृतो भ्रमति मोह इते स वै शिवः ।। ← ( अ.त. ६ / ३६ ) इति । अनादिशुद्धस्तु कश्चिदपि नैव सम्भवति । यथोक्तं पञ्चलिङ्गिप्रकरणे तदणाइसिद्धजोगो असंगओ ← (पं.लि. ९४ ) इति । अनादिशुद्धाऽऽत्मनिराकरणपराः प्राचीनयुक्तयस्तु बुभुत्सुभिः तद्वृत्तितो विज्ञेयाः ।
ननु महत्पदप्रवृत्तिनिमित्ततया नित्यनिर्दोषाऽऽत्मत्वसिद्धौ गौरवमात्रेण तस्याऽनपलपनीयत्वात्, तस्य फलमुखत्वेनाऽदोषत्वादित्याशङ्कायामाह वस्तुत इति । पदप्रवृत्तिनिमित्तमात्रं = प्रमाणाऽसहकृतं केवलं पदप्रवृत्तिनिमित्तं न = नैव पदार्थान्तरकल्पनक्षमं = स्वतन्त्रपदार्थसाधनसमर्थम्, अन्यथा शशविषाणत्वादेरपि પદનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત દોષધ્વંસ બનશે. જ્યારે નિત્યનિર્દોષ આત્માની કલ્પના કરવામાં નૈયાયિક મતે ‘મહત્’ પદનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત નિત્યનિર્દોષઆત્મત્વ = નિત્યનિર્દોષત્વવિશિષ્ટ આત્મત્વ = દોષાત્યન્નાભાવવિશિષ્ટ આત્મત્વ બનશે કે જે દોષધ્વંસની અપેક્ષાએ અત્યન્ત ગુરુભૂત છે. (જો કે નૈયાયિક કહી શકે છે કે → જૈન મતે પણ દોષધ્વંસવિશિષ્ટ આત્મત્વ જ ‘મહત્' પદનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત બનશે, નહિ કે દોષધ્વંસ. બાકી તો અમે પણ દોષાત્યન્નાભાવને જ ‘મહત્' પદનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત માનશું. તેથી અમારા મતે પણ ગૌરવ નહિ આવે. ← પરંતુ આ દલીલ વ્યાજબી ન હોવાનું કારણ એ છે કે ધ્વંસ તો પોતાના પ્રતિયોગીના સમવાયિકારણમાં ઉપાદાનકારણમાં જ રહેતો હોવાથી દોષધ્વંસ આત્મા સિવાય બીજે ક્યાંય રહેશે નહિ કે જેની બાદબાકી કરવા માટે મહત્પદપ્રવૃત્તિનિમિત્તના ઘટક તરીકે આત્મત્વનો નિવેશ જરૂરી બને. જ્યારે અત્યંતાભાવ તો પોતાના પ્રતિયોગીના જે જે અનધિકરણ હોય ત્યાં સર્વત્ર રહેતો હોવાથી ઘટ, ગગન વગેરેની બાદબાકી કરવા માટે ‘મહત્' પદના પ્રવૃત્તિનિમિત્ત તરીકે દોષાત્યન્નાભાવને નહિ પણ દોષાત્યન્નાભાવવિશિષ્ટઆત્મત્વને જ સ્વીકારવું પડશે. આથી તૈયાયિકમતમાં ગૌરવ દોષ અનિવાર્ય છે. વળી ધ્વંસની પ્રતિયોગિતા નિરવચ્છિન્ન હોય છે. જ્યારે અત્યન્નાભાવની પ્રતિયોગિતા સાવચ્છિન્ન હોય છે. આથી તૈયાયિક મતમાં મહત્પદના પ્રવૃત્તિનિમિત્તમાં પ્રતિયોગિતાઅવચ્છેદકના પ્રવેશનું ગૌરવ પણ અપ્રતિકાર્ય બનશે. જ્યારે ધ્વંસની પ્રતિયોગિતાનો કોઈ પણ અવચ્છેદક ધર્મ નૈયાયિક માનતા ન હોવાથી દોષધ્વંસને ‘મહત્' પદનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત માનવામાં પ્રતિયોગિતાઅવચ્છેદક પ્રવેશપ્રયુક્ત કોઈ ગૌરવ જૈનમતમાં નહિ આવે. આમ જેમ જેમ વિચારીએ તેમ તેમ નૈયાયિકમતમાં ગૌરવ વધે છે. જ્યારે જૈન દર્શનમાં લાઘવ ગુણ થાય છે.) માટે મહત્પદની પ્રવૃત્તિના નિમિત્ત તરીકે દોષધ્વંસની કલ્પના કરવી એ જ યુક્તિસંગત છે.
२२७
* પદપ્રવૃત્તિનિમિત્ત સ્વતંત્ર પદાર્થનું અનિર્ણાયક આ
વસ્તુત. । વાસ્તવિકતાનો વિચાર કરવામાં આવે તો માત્ર પદપ્રવૃત્તિનિમિત્ત સ્વતંત્ર પદાર્થની કલ્પના કરાવવામાં સમર્થ નથી. બાકી તો જેના સ્વીકારમાં અન્ય કોઈ પણ પ્રમાણનો સહકાર નથી મળતો તેવા