Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 380

• सत्यवचनत्वेन महत्त्वप्रतिपादनम् •
न्यायसङ्गतं
स्याद्वादमुद्रामनतिक्रान्तं, एकान्तस्य तत्त्वतोऽन्याय्यत्वात् ।
स्वसमाधितेजसा निनाय यो निर्दयभस्मसात् क्रियाम् । जगाद तत्त्वं जगतेऽर्थिनेऽञ्जसा बभूव च ब्रह्मपदामृतेश्वरः ।। ← (बृ. स्व. स्तो. ४ / ३) इति ।
एतावता दृष्टेष्टाऽविरुद्धं कल्याणकारि वचनमेवोपादेयं भवतीति द्योतितम् । तदुक्तं ललितविस्तरायां दृष्टेष्टाऽविरुद्धस्य वचनस्य वचनत्वाद्, अन्यथा ततः प्रवृत्त्यसिद्धेः वचनानां बहुत्वात्, मिथो विरुद्धोपपत्तेः, विशेषस्य दुर्लक्षत्वात्, एकप्रवृत्तेरपरबाधितत्वात्, तत्त्यागादितरप्रवृत्तौ यदृच्छा, वचनस्याऽप्रयोजकत्वात्, तदन्तरनिराकरणात् ← ( ल. वि. पृ. ७२ ) इति । अत एव स्याद्वादमुद्राऽनतिक्रान्तं
=
अनेकान्तात्मकसकलवस्तुस्वरूपप्रतिपादकविभज्यवादमर्यादाऽनतिभेदि वचनम् । एतेन सच्चं भगवं ← (प्र.व्या. २ । ७।२४) इति प्रश्नव्याकरणवचनमपि व्याख्यातम्, सत्यवचनत्वेनैव भगवतो महत्त्वाद् अभेदोपचारेण तस्याऽपि भगवत्तोपपत्तेः । प्रकृते च स्याद्वादमर्यादावर्तित्वादेव तत् संवादि भवतीति ज्ञेयम् । न चैकस्यैव वस्तुनः पितृ-पुत्रोभयात्मकत्वे पितर्यपि स्वापेक्षयापि पुत्रत्वव्यवहारप्रसङ्ग इति शङ्कनीयम्, यतो → न ह्येकस्य पुरुषस्य पितृपुत्रत्वात्मकत्वेऽपि ते अनियतविषये दृष्टे किन्तु नियतविषये एव, न तु नियमाभावः एवं वस्तुन उभयात्मकैकरूपत्वेऽप्युपादानक्रिययोः स्वस्वविषयनियतत्वान्न विपर्ययप्रसङ्गः ← ( द्वा.न. अर- ७/पृ. ६७०) इति व्यक्तमुक्तं द्वादशारनयचक्रे । एकान्तस्य सर्वथैकान्तवादस्य तत्त्वतः = परमार्थमाश्रित्य अन्याय्यत्वात् प्रमाणाऽनुग्राहकतर्कशून्यत्वात् । तथाहि सर्वथैकान्तवादे धर्म-धर्मिणोर्भेदसम्बन्धोऽभेदसम्बन्धो वाऽभ्युपगम्यते ? इति તે વચન ન્યાયસંગત કહેવાય. જિનવચન સ્યાદ્વાદથી વણાયેલ હોવાથી ન્યાયસંગત છે. (અન્ય લૌકિક દેવ-દેવીના વચનો તો સ્યાદ્વાદની = અનેકાંતવાદની વાસ્તવિક ત્રિકાલઅબાધિત મર્યાદાઓને ઓળંગીને એકાન્તવાદનું જ સમર્થન કરે છે.) એકાન્તવાદ તો પરમાર્થથી અન્યાય્ય-અસંગત-બાધિત છે. प्रश्न :- खेान्तवाह शा भाटे असंगत छे ?
=
=
=
२०७
આ એકાંત ભેદનું નિરાણ છે
પ્રત્યુત્તર ઃ- અમુક એકાન્તવાદીઓ ગુણ-ગુણી વચ્ચે, કાર્ય-કારણ વચ્ચે સર્વથા ભેદ માને છે. પરંતુ આ વાત અસંગત છે. ઉદાહરણ દ્વારા આ વાત આ રીતે સ્પષ્ટ કરી શકાય કે ઘડો અને તેના લાલ રૂપ વચ્ચે જો સર્વથા ભેદ માનવામાં આવે તો જેમ હિમાલય અને મેરૂપર્વત પરસ્પર ભિન્ન હોવાથી 'મેરુપર્વતવાળો હિમાલય' કે ‘હિમાલયવાળો મેરુપર્વત' આમ બોલી નથી શકાતું તેમ ‘લાલરૂપવાળો ઘડો' આમ પણ બોલી ન શકાય. પરંતુ તેનો પ્રયોગ તો પ્રસિદ્ધ જ છે. તેથી તેની સંગતિ કરવી अनिवार्य छे.
તે માટે જો નૈયાયિક વગેરે એકાંતવાદી એમ કહે છે કે ઘડા અને તેના લાલરૂપની વચ્ચે સમવાય નામનો સંબંધ છે. પરસ્પર તદ્દન ભિન્ન ઘડો અને રક્ત વર્ણ સમવાયસંબંધ દ્વારા જોડાયેલ હોવાથી ‘લાલવર્ણવાળો ઘડો’ આવો પ્રયોગ થઈ શકે છે.’ પરંતુ આ વાત વ્યાજબી નથી. કારણ કે અહીં ફરીથી એ જ પ્રશ્ન આવીને ઊભો રહે છે કે ઘડો અને સમવાય સંબંધ તથા લાલ રૂપ અને સમવાય સંબંધ આ બન્નેનો પણ પરસ્પર સર્વથા ભેદ છે કે અભેદ ? જો સર્વથા ભેદ હોય તો ઘડા અને લાલ