Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 384

• अनेकान्तवादस्य वादनायकत्वम् .
२११ विशेषदर्शनेन च तस्य निवर्तयितुं शक्यत्वादिति दिक् । हीणणेत्ते (सू.कृ.१/१२/८) इति सूत्रकृताङ्गसूत्रोक्तिरपि व्याख्याता । यद्वैकान्ताऽऽसक्ततया इषुकारन्यायेन पश्यन्नपि न पश्यत्यनेकान्तमित्यवगन्तव्यम् । एतेन → इषुकारो नरः कश्चिदिषावासक्तमानसः । समीपेनाऽपि गच्छन्तं राजानं नावबुद्धवान् ।। 6 (म.भा.शान्ति.४७५) इति महाभारतवचनमपि व्याख्यातम् । तदुक्तं श्रीहेमचन्द्रसूरिवरेण अन्ययोगव्यवच्छेदद्वात्रिंशिकायां → आदीपमाव्योमसमस्वभावं स्याद्वादमुद्रानतिभेदि वस्तु । तन्नित्यमेवैकमनित्यमन्यदिति त्वदाज्ञां द्विषतां प्रलापाः ।। 6 (अन्ययो.द्वा.५) इति । तदुक्तं बृहत्स्वयम्भूस्तोत्रे समन्तभद्राचार्येण अपि → न सर्वथा नित्यमुदेत्यपैति न च क्रियाकारकमत्र युक्तम् । नैवाऽसतो जन्म सतो न नाशो दीपस्तमःपुद्गलभावतोऽस्ति ।। 6 (बृ.स्व.स्तो.८/४) इति । ततश्च सुष्ठुक्तं द्वादशारनयचक्रे श्रीमल्लवादिसूरिभिः → अनेकान्तवादो हि वादनायकः सर्ववादविरोधाविरोधयोर्निग्रहाऽनुग्रहसमर्थत्वादरिविजिगीष्वादीनामिवोदासीननृपः, स चेत्थं- स्यादन्यत् स्यादनन्यत् कारणात् कार्यम्, तदतत्समर्थविकल्पत्वात्, एकपुरुषपितृपुत्रादिवदिति सदसद्वाद्युभयोपनीतहेतुसामर्थ्यादेवाऽनेकान्तसिद्धेः । न च तेन सह कस्यचिद्विरोधः, तस्मात् परित्यक्तपक्षरागैरनभिनिविष्टैरात्महितगवेषिभिः कुशलैरयमाराध्यः शरणञ्च नयसमूहात्मकत्वात् + (द्वा.न.अर-६/ पृ.५९९) इति । ___न चैवं तन्निराकरणानुपपत्तिरिति वाच्यम्, 'घटः स्वद्रव्यादिना सन् परद्रव्यादिना चासन्, नीलाऽनीलादिघटापेक्षया घटस्य सामान्यत्वं द्रव्य-गुणाद्यपेक्षया च विशेषत्वं, घटपदापेक्षया घटोऽभिलाप्यः, पटादिपदापेक्षया चाऽनभिलाप्यः, द्रव्यार्थाऽऽदेशाद् घटः स्वगुणादिनाऽभिन्नः नित्य एकश्च पर्यायार्थादेशाच्च गुणादितो भिन्नोऽनित्योऽनेकश्चे'त्येवं विशेषदर्शनेन च तस्य = एकान्तभ्रमस्य निवर्तयितुं = निराकर्तुं शक्यत्वात् । यथैकस्मिन्नेव दण्डे प्रमेयत्व-सत्त्व-द्रव्यत्व-पृथिवीत्व-दण्डत्व-घटकारणत्वाऽभिघातजनकत्व-काથયો હોવા છતાં દૂરથી રણપ્રદેશમાં પાણીનો “ઝાંઝવાના નીર નો ભ્રમ થાય જ છે ને ! શંખ સફેદ હોવાનો અનુભવ સેંકડો વખત થયો હોવા છતાં કમળો થયો હોય તેને “શંખ પીળો છે' એવો ભ્રમ થાય છે જ ને ! બરાબર આ જ રીતે અનેકાંતનો અનુભવ થવા છતાં પણ જીવોને અનાદિકાલીન પ્રબળ મિથ્યાત્વમોહનીય કર્મના ઉદયને લીધે એકાંતનો ભ્રમ થાય છે, થઈ શકે છે. તેમ છતાં સ્યાદ્વાદશૈલીથી સપ્તભંગી દ્વારા જો દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાયની વિશેષતાઓ વિચારવામાં આવે તો તેના વડે એકાંતભ્રમનું નિવારણ થઈ શકે છે.
જેમ કે “સોનાના હારનો નાશ થયો અને સોનાની બંગડી ઉત્પન્ન થઈ અને સોનું તો અવસ્થિત જ છે. અર્થાત્ સુવર્ણદ્રવ્ય હારરૂપે નષ્ટ થયું, બંગડીરૂપે ઉત્પન્ન થયું તથા સુવર્ણરૂપે તો અવસ્થિત જ છે. એટલે કે “સુવર્ણદ્રવ્યમાં હાર-બંગડી પર્યાયરૂપે અનિત્યતા હોવા છતાં સુવર્ણરૂપે નિત્યતા પણ છે જ. મતલબ એ થયો કે એક જ સુવર્ણ દ્રવ્યમાં પર્યાયરૂપે અનિત્યતા અને દ્રવ્યરૂપે નિત્યતા રહેલી છે. માટે સુવર્ણદ્રવ્ય નિત્યાનિત્ય છે. આ રીતે પ્રત્યેક વસ્તુમાં વિવેકદૃષ્ટિથી વિચારવિમર્શ કરવામાં આવે તો નિત્યાનિત્યત્વ, ભિન્નભિન્નત્વ, ભાવાભાવાત્મકતા વગેરે સ્વરૂપે વૈવિધ્યનો = અનેકાન્તાત્મકતાનો બોધ થાય પછી “આત્મા એકાંતે નિત્ય છે, એકાંતે અનિત્ય છે.” આવી ભ્રમણાઓ ન થઈ શકે.