Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 394

• नित्यनिर्दोषताया महत्त्वप्रयोजकत्वमीमांसा •
२२१ नित्यनिर्दोषताऽभावान्महत्त्वं नेति दुर्वचः । नित्यनिर्दोषता यस्माद् घटादावपि वर्तते ॥७॥
नित्येति । नित्यनिर्दोषताया अभावात् (= नित्यनिर्दोषताऽभावात्)महत्त्वं न प्रक्रमाद्वीतरागे इति दुर्वचः = दुष्टं वचनं, यस्माद् नित्यनिर्दोषता = दोषाऽत्यन्ताऽभाववत्त्वरूपा नित्यत्वे सतीयमेव वा घटादावपि वर्तते । आदिनाऽऽकाशादिग्रहः ।
ननु मिथ्यात्वादिदशायामपि तादृशस्वभावविशेषाऽभ्युपगमे नित्यनिर्दोषत्वविरहान्महत्त्वं बाध्यत इत्याशङ्कायामाह- 'नित्येति । नित्यनिर्दोषता द्विविधा । प्रथमा दोषाऽत्यन्ताऽभाववत्त्वरूपा = दोषत्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाऽत्यन्ताभाववत्त्वरूपा, तेन न यत्किञ्चिद्दोषाऽभावमादायाऽतिव्याप्तिः; अत्यन्ताभावपदेन वीतरागव्यवच्छेदः कृतः । द्वितीया च नित्यत्वे सति इयमेव = दोषात्यन्ताभावरूपैव नित्यनिर्दोषताऽवगन्तव्या । अत्र प्रकरणकारो दोषमापादयति - घटादावपि वर्तत इति । घटादौ दोषत्वावच्छिन्नाऽत्यन्ताभाववत्त्वरूपा नित्यनिर्दोषताऽव्याहतैव ।
ननु घटादेरनित्यत्वान्न द्वितीया नित्यनिर्दोषता सम्भवति । द्वितीयनित्यनिर्दोषतासत्त्वे एव महत्त्वमस्माकमभिमतमिति पूर्वपक्ष्याशङ्कायामाह- आदिना = ‘घटादौ' इति पदगतेनाऽऽदिशब्देन आकाशादिग्रहः = गगनादेर्नित्यपदार्थस्य परिग्रहः कार्यः । नित्यत्वेन तत्रोभयविधाया नित्यनिर्दोषताया अबाधात्तत्र महत्त्वपदप्रवृत्तिनिमित्तबलेन महत्त्वव्यवहारापत्तिर्दुर्वारैव । महत्त्वमत्र न महत्परिमाणरूपं किन्तु पूज्यताप्रयोजकस्वरूपमिति तु ध्येयम् ।
અહીં એક પ્રશ્ન થઈ શકે છે કે – “મિથ્યાત્વાદિ અવસ્થામાં પણ અરિહંતના જીવમાં વિશિષ્ટ સ્વભાવ હોય છે...' એવું કહેવામાં તો અરિહંતના જીવમાં પૂર્વે દોષ હતા.- એવું સિદ્ધ થઈ જાય. અનાદિકાલીન નિર્દોષતા તો અરિહંતમાં નહિ માની શકાય. આવું હોવાથી જ તેમને “મહાન' નહિ માની શકાય. ૯ આવી શંકાનું સમાધાન આપવા ગ્રન્થકારશ્રી ફરમાવે છે કે –
ગાથાર્થ :- નિત્ય નિર્દોષતા ન હોવાથી અરિહંત મહાન નથી.” આ વાત ખોટી છે. કારણ કે નિત્યનિર્દોષતા તો ઘડા વગેરેમાં પણ છે. (૪૭)
છે નિત્યનિર્દોષતા મહત્ત્વનિર્ણાયક નથી હ. ટીકાર્થ :- “વીતરાગ પરમાત્મામાં નિત્યનિર્દોષતા = અનાદિકાલીન નિર્દોષતા ન હોવાથી તેમનામાં મહાનતા માની ન શકાય.” આ વાત ખોટી છે. આનું કારણ એ છે કે નિત્યનિર્દોષતાનો અર્થ છે દોષનો અત્યંતાભાવ. દોષમાત્રનો = સર્વ દોષનો અત્યન્તાભાવ તો ઘડા વગેરેમાં પણ હોવાથી ઘડા વગેરેને પણ મહાન” માનવાની આપત્તિ આવશે. જો એમ કહેવામાં આવે કે – “નિત્યત્વવિશિષ્ટ દોષઅત્યન્તાભાવ = નિત્યનિર્દોષતા” અર્થાત્ “જેમાં નિત્યત્વ હોય અને સઘળા દોષોનો અત્યન્તાભાવ હોય ત્યાં નિત્યનિર્દોષતા રહે.” ઘડી અનિત્ય હોવાથી તેમાં નિયત્વ નથી. વિશેષણ ન હોવાથી વિશેષ્ય હાજર હોવા છતાં વિશિષ્ટ = અભિપ્રેત નિત્યનિર્દોષતા ઘડા વગેરેમાં નથી. માટે તેમાં “મહાનતા” માનવાની આપત્તિ નહિ આવે. ૯ તો આ વાત પણ બરાબર નથી. કારણ કે શ્લોકગત “ઘટાદ' શબ્દમાં જે આદિ શબ્દ લીધેલ છે તેના દ્વારા આકાશ વગેરેનું પણ ગ્રહણ કરી શકાય છે. અર્થાત નિત્યત્વવિશિષ્ટ દોષાત્યન્તાભાવ તો નિત્ય એવા ગગન વગેરેમાં હોવાથી તેમાં મહાનતા માનવાની આપત્તિ તો નૈયાયિકને દુર્વાર બની રહેશે.