Book Title: Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 1
Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh
View full book text
________________
१४४
• मुक्तावलीप्रभाकृन्मतापाकरणम् .
ત્રિશિ-રૂ/રૂ अप्रत्यक्षेणागमेन प्रकृतार्थस्य बोधयितुमशक्यत्वात्, किन्तु विधिप्रत्ययबोधितेष्टसाधनतानुमीयते । तत एव प्रवृत्तिस्सम्भवति प्रेक्षावताम् । इष्टसाधनतायामागमगतविधिप्रत्ययबोधितत्वानुमानान्न प्रवर्तकतायाः निरुक्तशब्दसाधारण्यं व्याहन्यते । न चैवमिष्टसाधनताबोधकमागमवचनं कीदृशमित्याकाङ्क्षानुपरमान्न प्रवृत्तिस्सम्भवतीति वाच्यम्, प्रकृतमते तादृशाऽऽगमवचनज्ञानस्याऽनावश्यकत्वात्, इदानीमानुपूर्वीविशेषनिर्णयाभावेनास्माकं तत्स्वरूपगोचराऽभ्रान्तनिर्णयाऽसम्भवाच्च ।
एतेन → प्रत्यक्षश्रुतेः भगवदुच्चारितानुपूर्व्याः केनाऽप्यश्रुतत्वेन पूर्व-पूर्वाध्यापकोच्चरिताऽऽनुपूर्वीविशेषवत्त्वनिर्णयादेव यथा बोधकत्वं तथाऽनुमितश्रुतेरपि सर्वज्ञ-भाष्यकारप्रभृतिभिरुच्चरिताऽऽनुपूर्वीविशेषवत्त्वनिर्णयादेव बोधकत्वसम्भवादिति - (न्या.सि.मु.गा.१ प्र.टी.पृ. २५) इति न्यायसिद्धान्त-मुक्तावलीप्रभाकृतो नृसिंहशास्त्रिणो वचनं प्रतिक्षिप्तम्। अस्मन्मते प्रत्यक्षश्रुतेर्भगवदुच्चरिताऽऽनुपूर्व्या तत्कालीनसमवसरणगतमुन्यादिभिः श्रुतत्वाभ्युपगमात्, विनिगमनाविरहेणानुमितश्रुतेरानुपूर्वीविशेषवत्त्वनिर्णयाऽसम्भवाच्च । 'झोलिकया भिक्षा ग्राह्या', 'भिक्षामुपाददीत झोलिकया', 'भिक्षाग्रहणं झोलिकया कर्तव्यम्', 'झोलिकया पिण्डग्रहणं कार्यमि'त्यादिषु मध्ये संविग्नाशठगीतार्थकृत-झोलिकाभिक्षाग्रहणानुमितमागमवचनं कीदृशम् ? इति शृङ्गग्राहिकया निर्देष्टुं न शक्यते तदन्यव्यवच्छेदेन । इत्थमानुपूर्वीविशेषनिर्णयाऽसम्भवात् अप्रत्यक्षेण = संविग्नाऽशठगीतार्थाचरणानुमितेन आगमेन प्रकृतार्थस्य = प्रातिस्विकजीतव्यवहारस्य बोधयितुमशक्यत्वात् ।।
વળી, તે તે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાલ, ભાવ, સંયોગ વગેરે પરિસ્થિતિ ઉપસ્થિત થતાં તે તે સમયના ગીતાર્થ સંવિગ્ન અશઠ-અબ્રાન્ત સંયમી મહાત્માઓ તેવા પ્રકારના આચારોને અપનાવે છે અને સમકાલીન અને ઉત્તરકાલીન અનેક સંવિગ્ન ગીતાર્થ મહાપુરુષો તેને અપનાવે છે, જે જીતવ્યવહાર કહેવાય છે. વર્તમાન કાલમાં મળતા આગમમાં તો તત્ તત્કાલીન (સમકાલીન-ઉત્તરકાલીન) તમામ પ્રકારના જીતવ્યવહારનો વિશેષ રીતે વ્યક્તિગત રીતે નામનિર્દેશ મળતો નથી. ૧૪ પૂર્વમાં તે તે દેશ-કાળમાં થનાર તમામ પ્રકારના જીતવ્યવહારનો પ્રાતિસ્વિક રીતે નામોલ્લેખ અને તેનું વ્યવસ્થિત સ્વરૂપ બતાવેલ હશે પણ તે હાલ વિદ્યમાન નથી. તેથી અપ્રત્યક્ષ-અનુપલબ્ધ આગમથી તેનો બોધ કરવો અશક્ય છે.
તેથી આગમમૂલકત્વનો અર્થ આગમબોધિતત્વ કરવામાં આવે તો શિષ્ટાચારહેતુ દ્વારા તે તે વિવિધ જીતવ્યવહારમાં આગમબોધિતત્વનું જ્ઞાન કર્યા પછી ઈષ્ટસાધનતાના જ્ઞાન માટે વિધિપ્રત્યયની કલ્પના અનુમિત આગમવચનમાં કરવી પડે. ઈષ્ટસાધનતા એ વિધિપ્રત્યયનો અર્થ છે. વિધ્યર્થના = ઈષ્ટસાધનતાના બોધ સ્વરૂપ અનુમિતિ કરવા દ્વારા જ આગમકથિતત્વનું જ્ઞાન પ્રવર્તક બને. અર્થાત વિવિધ જીતવ્યવહારમાં શિષ્ટાચારહેતુ દ્વારા આગમકથિતત્વની અનુમિતિ કર્યા પછી તરત પ્રવૃત્તિ થતી નથી. પરન્તુ વિધ્યર્થબોધરૂપ અનુમિતિ વચ્ચે કરવી પડે છે. તેથી આગમકથિતત્વનું જ્ઞાન સાક્ષાત પ્રવર્તક નથી બનતું પરંતુ તેના પછી ઈષ્ટસાધનતાસ્વરૂપ-વિધ્યર્થવિષયક બોધાત્મક અનુમિતિ પ્રવર્તક બને છે. આવું સ્વીકારવામાં આવે તો “શબ્દ જ પ્રવર્તક બને” આમ પ્રવર્તકતા શબ્દસાધારણ = માત્ર શબ્દનિષ્ઠ હોય એવો પ્રસિદ્ધ દાર્શનિક પ્રવાદ ભાંગી પડે. સકલજીતવ્યવહારબોધક અપ્રત્યક્ષ = અનુમિત આગમવચનથી સાક્ષાત્ તો વિધ્યર્થનો = ઈષ્ટસાધનતાનો બોધ થઈ જ શકતો નથી. કારણ કે અપ્રત્યક્ષ એવા તે આગમમાં પ્રસ્તુત જીતવ્યવહાર સંબંધી ઈષ્ટસાધનતાનું બોધક વચન કેવા પ્રકારનું હશે? તેના શબ્દની આનુપૂર્વી કેવી હશે? તેનો નિર્ણય
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
